ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΛΛΕΡΓΗΣ
Ομότιμος Καθηγητής
του Πανεπιστημίου Πατρών
Πρώτη ομιλία του
κύκλου των Φιλολογικών Βραδινών της Εταιρείας Λογοτεχνών που γίνονται στο
Αναγνωστήριο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης Πατρών με τη συνεργασία της. (Δευτέρα 15η Οκτωβρίου 2018 ώρα 7.00)
Θέμα : Σκέψεις γύρω από τη ρήση του Αλβέρτου Αϊνστάιν:
«Η εποχή μας
είναι εποχή των τελείων μέσων και των συγκεχυμένων σκοπών»
1. ΤΟ
ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟ ΧΑΣΜΑ ΤΗΣ ΕΠΟΧΗΣ ΜΑΣ
Ο Αλβέρτος Αϊνστάιν (1879-1955) δεν υπήρξε μόνο ο
κορυφαίος φυσικός του 20ου αιώνα,
η προσωποποίηση του σοφού, που ο Μπέρναρντ Σο είχε χαρακτηρίσει ως τον «όγδοο
δημιουργό του κόσμου» –μετά τον Πυθαγόρα, τον Αριστοτέλη, τον Πτολεμαίο, τον
Κοπέρνικο, τον Γαλιλαίο, τον Κέπλερ και τον Νεύτωνα–, αλλά και ένας φιλόσοφος,
ένας δεινός στοχαστής, που παρακολουθούσε άγρυπνα τις ιδεολογικές εξελίξεις και
τα δρώμενα στον κοινωνικό περίγυρο της εποχής του. Ας σημειώσουμε ακόμα ότι,
μολονότι στο χώρο της επιστήμης συνέδεσε το όνομά του με τη θεωρία της
σχετικότητας, στη βιοθεωρία του δεν υπήρξε σχετικιστής, διατηρώντας
απαρασάλευτη πίστη σε κάποιες πνευματικές αξίες: της ελευθερίας, του
πλουραλισμού, της δικαιοσύνης και της ειρήνης· αξίες για τις οποίες αγωνίστηκε
σθεναρά ως το θάνατό του.
Κατά διαστήματα, ο μεγάλος επιστήμονας έδινε
συνεντεύξεις, και πολλές από τις ρήσεις του, που αναφέρονται σε καίρια
προβλήματα της εποχής μας, είναι καταγεγραμμένες σε ποικίλα έντυπα. Μία από
αυτές είναι και η ρήση που αποτελεί το θέμα της αποψινής μας διάλεξης. Ας
επιχειρήσουμε αποκωδικοποίηση του νοήματός της.
Με την οξυδέρκεια που τον διέκρινε, ο Αϊνστάιν, είχε
διαπιστώσει ένα χάσμα στο πολιτισμικό γίγνεσθαι, χάσμα που στις ημέρες μας
βέβαια έχει διευρυνθεί τρομακτικά. Από τη μια μεριά, έχουμε την τεχνολογία, που
προχωρεί με ιλιγγιώδη ταχύτητα προσφέροντας συνεχώς τελειότερα μέσα, ικανά να
βελτιώσουν αφάνταστα τις συνθήκες διαβίωσής μας. Από την άλλη, διαπιστώνουμε
την αδυναμία του σύγχρονου ανθρώπου να διαλευκάνει το μυστήριο της ζωής και να
δώσει νόημα και σκοπούς στην ύπαρξή του, οι οποίοι θα του επιτρέψουν να
χρησιμοποιήσει επωφελέστερα τα μέσα που του παρέχει η τεχνολογία. Τους σκοπούς
όμως της ζωής, τη νοηματοδότηση της ύπαρξής μας δεν την προσφέρουν η καθ’
ημέραν πράξη ούτε η τεχνολογία, αλλά κάποιες αξίες, οι οποίες ανήκουν στο χώρο
που συνηθίσαμε να ονομάζουμε πνευματικό πολιτισμό. Αυτός ο πνευματικός
πολιτισμός έχει μείνει στην εποχή μας ατροφικός, όχι κυρίως ως αντικειμενικό
μέγεθος, ως ιστορική πραγματικότητα, αλλά ως βίωμα. Ενώ δηλαδή ο σημερινός
άνθρωπος καταφάσκει τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, ενώ εκστασιάζεται με τις
πράγματι κοσμοϊστορικές επιτυχίες και ανακαλύψεις σε όλες τις περιοχές του
επιστητού, αδυνατεί να βιώσει τις αξίες του πνευματικού πολιτισμού, και
ιδιαίτερα τις ηθικές αξίες, με αποτέλεσμα να χάνει τον προσανατολισμό της
ύπαρξής του.
Ιδού, λοιπόν, που ο Αϊνστάιν, εμμέσως πλην σαφώς,
θέτει το θέμα των σχέσεων του τεχνικού και του πνευματικού πολιτισμού,
υπενθυμίζοντάς μας μια οδυνηρή πραγματικότητα, που όλοι βιώνουμε σε κάθε βήμα
της ζωής μας. Ο σύγχρονος άνθρωπος, ο άνθρωπος του διαστήματος, της κοινωνίας
της γνώσης και της πληροφορίας, έχει εγκλωβιστεί σε ένα χείμαρρο παθών,
βιώνοντας, περισσότερο από κάθε άλλη φορά, τις πιο έντονες αντιθέσεις της
ιστορίας του: ταξίδια στο διάστημα και ανθρώπινη εξαθλίωση, ψηφιακή τεχνολογία
και παγκόσμια πυρηνική απειλή, υπερσύγχρονα μεταφορικά μέσα και περιβαλλοντική
καταστροφή, δορυφορική τεχνολογία και εκμετάλλευση του ανθρώπου από τον
άνθρωπο, απίστευτη πρόοδος στους τομείς της μοριακής βιολογίας και της ιατρικής
και φαινόμενα έντονης κοινωνικής παθογένειας και αποσύνθεσης. Το πολιτισμικό
αυτό δράμα της εποχής μας νομίζω ότι αποτυπώνεται στα λόγια του διάσημου Γάλλου
βιολόγου Ζαν Ροστάν: «Η επιστήμη και η τεχνολογία μας έκαμαν θεούς, πριν
προλάβουμε να γίνουμε άνθρωποι».
2. ΕΝΝΟΙΟΛΟΓΙΚΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Πριν διερευνήσουμε τα αίτια της θλιβερής αυτής
πραγματικότητας και, στη συνέχεια, προχωρήσουμε σε μια λεπτομερέστερη θεώρηση
των σχέσεων τεχνολογίας και πνευματικού πολιτισμού, κρίνω σκόπιμο να
αναφερθούμε σε ορισμένα βασικά εννοιολογικά στοιχεία, που άπτονται του θέματός
μας.
Όλοι οι ερευνητές του πολιτισμικού φαινομένου τονίζουν
ότι ο πολιτισμός αποτελεί όλο αδιαίρετο, είναι σύνολο αξιών οργανικά
συνδεδεμένων μεταξύ τους. Καθιερωμένη εντούτοις είναι η διάκριση σε τεχνικό και
πνευματικό πολιτισμό. Τη διάκριση αυτή πρότεινε κυρίως ο Όσβαλντ Σπέγκλερ στο
γνωστό του έργο Η παρακμή της Δύσης, φαίνεται όμως ότι ήδη από την εποχή
του Ρουσώ η πρόοδος των θετικών επιστημών είχε καταστήσει αναγκαία την ύπαρξη
δύο διαφορετικών όρων.
Στον τεχνικό πολιτισμό κατατάσσονται όλα τα φαινόμενα
που αναφέρονται στην τεχνική και στις εξελίξεις της και συνδέονται με τις
λεγόμενες εφαρμοσμένες επιστήμες, στην οικονομία και στις οργανωτικές της
μορφές, στο δίκαιο ως ρύθμιση των όρων συμβίωσης, γενικά σε ό,τι παραμένει εξωτερικό
σε σχέση με τον ψυχικό κόσμο του ανθρώπου. Στον πνευματικό πολιτισμό
κατατάσσονται η τέχνη και η καθαρή επιστήμη, η θρησκεία, η ηθική και τα
προβλήματά της, το δίκαιο ως έκφραση της ιδέας της δικαιοσύνης.
Κανείς δεν αμφισβητεί την ορθότητα της διάκρισης
αυτής, αλλά και κανείς δεν πρέπει να την υπερεκτιμήσει, βλέποντάς την να
δημιουργεί στεγανά χωρίσματα μεταξύ των δύο μορφών πολιτισμού. Ασταμάτητες και
πολύτροπες είναι οι επιδράσεις του ενός χώρου στον άλλο και συνεχώς πληθύνονται
οι επιστημονικές ειδικότητες που είναι αποτέλεσμα σύζευξης θεωρητικών και
εφαρμοσμένων επιστημών. Ως πρόχειρο παράδειγμα αναφέρω την περίπτωση της
φιλολογίας, μιας κατεξοχήν θεωρητικής επιστήμης, που όμως τόσο πολύ έχει
αξιοποιήσει τα επιτεύγματα της τεχνολογίας, όπως τους υπολογιστές για τις
ανάγκες της σύγχρονης λεξικογραφίας και τις συσκευές λέιζερ για την ανάγνωση ή
συντήρηση χειρογράφων με αρχαία κείμενα.
Πρέπει επίσης να υπογραμμίσουμε ότι η συνάρτηση των
αξιών μέσα στο ολοκλήρωμα που λέγεται πολιτισμός έχει εσωτερική ιεράρχηση. Σ’
αυτή την ιεράρχηση ο τεχνικός πολιτισμός είναι φύσει υποτασσόμενος στον
πνευματικό, χωρίς να είναι γι’ αυτό λιγότερο αναγκαίος. Η αντιστροφή αυτής της
αξιολογικής σχέσης οδηγεί, κατά κανόνα, σε αυτό που ονομάζουμε κρίση του
πολιτισμού, που όλοι βιώνουμε στην εποχή μας και σύνδρομά της είναι το άγχος
και η κόπωση κατά τον Άγγλο ιστορικό Άρνολντ Τόυμπη.
Αλλά και στο χώρο του πνευματικού πολιτισμού υπάρχει
ιεράρχηση αξιών. Όπως γράφει ο Χάινριχ Ρίκερτ –από τους κυριότερους εκπροσώπους
της νεοκαντιανής γερμανικής σχολής της Βάδης– στο βιβλίο του Βασικά
προβλήματα της φιλοσοφίας, κορυφαία αξία του πνευματικού πολιτισμού είναι η
αξία του αγίου –η ονομαστική είναι το άγιον, δηλ. η αγιότητα–, με αντίστοιχα τη
θρησκεία και την πίστη, η οποία διαποτίζει και εμπνέει όλες τις άλλες αξίες. Ας
προσθέσω, παρενθετικά, ότι στην αξιολογική κλίμακα του Ρίκερτ μετά το άγιο
ακολουθούν το ηθικό με αντίστοιχο την ηθική, η δικαιοσύνη με αντίστοιχο το
δίκαιο, το ωραίο με αντίστοιχο την τέχνη, το αληθές εκφραζόμενο από την επιστήμη
και –στην τελευταία θέση– οι οικονομικές ανάγκες με αντίστοιχο την οικονομία.
Είναι προφανές ότι ο Ρίκερτ, κάνοντας λόγο για την αξία της αγιότητας, δεν
αναφέρεται στους θεούς των ποικίλων φονταμενταλισμών και δογματικών αγκυλώσεων
που πυροδότησαν κατά το παρελθόν και εξακολουθούν να πυροδοτούν και κατά το
παρόν την έχθρα και τις πολυαίμακτες συγκρούσεις θρησκειών και πολιτισμών.
Αναφέρεται στο δικό μας Θεό, το χριστιανικό Θεό της ειρήνης, των οικτιρμών και
της αγάπης, όπως τον ζουν οι αληθινά πιστοί μέσα στη μυστηριακή και αγιαστική
ζωή της Εκκλησίας μας.
Σύμφωνα με την πολιτισμική θεωρία του Ρίκερτ, αποδεκτή
και από άλλους διακεκριμένους διανοητές, ολοκληρωμένος πνευματικά πρέπει να
θεωρείται ο άνθρωπος, που έχει ιεραρχήσει μέσα του όλες τις αξίες έχοντας
τοποθετήσει στην κορυφή τους τη συναρτημένη με τις έννοιες της θρησκείας και
της πίστης στην αξία της αγιότητας.
Πριν, όμως, προχωρήσω σε περαιτέρω έκθεση απόψεων και
κρίσεων, οφείλω να τονίσω –για να μη φανώ απόλυτος ή απλουστευτικός– ότι το
θέμα που μας απασχολεί είναι πολυσύνθετο. Έχω, συνεπώς, την αίσθηση –και οφείλω
να το ομολογήσω– ότι διερευνώντας τη σχέση της τεχνικής με τις λοιπές αξίες του
πολιτισμού, όπως αυτή εμφανίζεται στις ημέρες μας, διερευνώ ένα μικρό μόνο
μέρος από το πλέγμα των παραγόντων, που ευθύνονται για τα αδιέξοδα και τα ηθικά
διλήμματα της ανθρωπότητας.
3. ΤΑ ΑΙΤΙΑ ΤΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΙΚΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ
Μετά τις αναγκαίες αυτές διευκρινίσεις, κυρίες και
κύριοι, ήλθε, νομίζω, η ώρα να προχωρήσουμε σε μια συστηματικότερη εξέταση των
σχέσεων των δύο μορφών του πολιτισμού, διερευνώντας καταρχήν τα αίτια του
γεγονότος ότι ο τεχνικός πολιτισμός της εποχής μας βρίσκεται στο ζενίθ, ενώ ο
πνευματικός –και εννοώ κυρίως τις ηθικές αξίες– στο ναδίρ.
Ένα από τα αίτια είναι η ιδιοτυπία που παρουσιάζει το
καθένα από τα δύο σκέλη του πολιτισμού. Η τεχνική χαρακτηρίζεται από έναν
ακατανίκητο δυναμισμό. Κάθε κατάκτηση στον τεχνολογικό τομέα προετοιμάζει την
επόμενη, που, κατά κανόνα, είναι μεγαλύτερη. Επιπλέον, όλες αυτές οι
κατακτήσεις αποτελούν μόνιμο κτήμα του ανθρώπου, επειδή η μετάδοσή τους από
γενιά σε γενιά δεν παρουσιάζει ιδιαίτερες δυσχέρειες. Ο αντικειμενικός
χαρακτήρας της επιστημονικής και τεχνολογικής γνώσης την κάνει να επιβάλλεται
με τρόπο φυσικό στο ανθρώπινο πνεύμα, όταν αυτό αποκτήσει την ειδική μόρφωση,
που απαιτείται για την αφομοίωσή της.
Αυτή, λοιπόν, η δυναμική πορεία προς τα εμπρός, η
ευχέρεια μετάδοσης από γενιά σε γενιά και η δύναμη επιβολής στο ανθρώπινο
πνεύμα δεν μπορούμε να ισχυριστούμε ότι αποτελούν βασικά γνωρίσματα των αξιών
που ανήκουν στον πνευματικό πολιτισμό. Οι πνευματικές και ηθικές κατακτήσεις
δεν έχουν ούτε τη δύναμη επιβολής ούτε την τάση μετάδοσης, που χαρακτηρίζουν τη
θετική γνώση. Οι θεωρητικές αρχές και προτάσεις, στις οποίες στηρίζεται οι
πνευματική ζωή, γίνονται αποδεκτές με πολύ μεγαλύτερη δυσκολία απ’ ό,τι τα
πορίσματα της τεχνικής και της επιστήμης. Ένας μαθηματικός τύπος επιβάλλεται
αμέσως στο νου και ο διδάσκων δεν συναντά ανυπέρβλητες δυσχέρειες προκειμένου
να πείσει για την ορθότητά του. Δεν συμβαίνει όμως το ίδιο, όταν λ.χ.
διατυπώνεις την άποψη ότι είναι προτιμότερο να αδικείσαι παρά να αδικείς, όπως
δίδασκε ο Σωκράτης. Εδώ χρειάζεται η εσωτερική συγκατάθεση του ατόμου, η
ελεύθερη συναίνεσή του, πράγμα πολύ δύσκολο, εφόσον πολλά είναι τα αντίθετα επιχειρήματα
που μπορούν να προβληθούν.
Αν όμως αυτά, λίγο-πολύ, ισχύουν για τον τεχνικό και
τον πνευματικό πολιτισμό κάθε εποχής, για το χάσμα που παρατηρείται μεταξύ τους
στην εποχή μας πρέπει να αναζητήσουμε και άλλα αίτια.
Είναι γεγονός ότι τα επιτεύγματα της επιστήμης και της
τεχνικής διατηρούν ακόμα την αίγλη του νεοφανούς. Οι καταπληκτικές ιδίως
ανέσεις, που εξασφαλίζει η τεχνική, δημιουργούν στον άνθρωπο ένα πλέγμα
νεοπλουτισμού και τον σπρώχνουν σε μια συνεχή αναζήτηση των ανέσεων. Η
επιστημονικά οργανωμένη διαφήμιση γεμίζει τον Τύπο και τα Μέσα Μαζικής
Ενημέρωσης με τις υποβλητικές της εικόνες. Είναι το ισχυρότερο μέσο διαρκούς
διέγερσης των μαζών για το κυνηγητό της ευημερίας. Δημιουργούνται έτσι νέες,
τεχνητές ανάγκες, που ωθούν το σύγχρονο άνθρωπο σε μια εξαντλητική προσπάθεια,
προκειμένου να τις ικανοποιήσει. Αλλά επειδή οι τεχνητές ανάγκες συνεχώς
πολλαπλασιάζονται, η δίψα των ανέσεων, ασίγαστη και βασανιστική, καταντά ένα
αληθινό μαρτύριο Ταντάλου. Η απληστία μετατρέπει τη ζωή σε έναν απελπισμένο αγώνα
δρόμου, καταργεί τον προβληματισμό και στενεύει σε βαθμό αφόρητο τον πνευματικό
ορίζοντα του ανθρώπου.
Αλλά στις ημέρες μας τα συναρπαστικά επιτεύγματα του
τεχνικού πολιτισμού, που κορύφωμά τους έχουν τα ταξίδια στο διάστημα, φαίνεται
ότι στερέωσαν στις πλατιές μάζες την πεποίθηση ότι το μέλλον ανήκει στην
επιστήμη και στην τεχνική, που διαρκώς θριαμβεύοντας απέκτησαν τη δυνατότητα να
που σε τόνο βιβλικό, όπως ωραία είχε γράψει κάποτε ο δημοσιογράφος Κωνσταντίνος
Φτέρης: «Γεννηθήτω ο ουράνιος άνθρωπος! Και εγεννήθη ο ουράνιος άνθρωπος,
γέννημα του ανθρώπου».
Στη διαμόρφωση της στάσης αυτής έχει συντελέσει και η
χρεοκοπία των, κατά τεκμήριο, φορέων του πνευματικού πολιτισμού. Η κραυγαλέα
αναντιστοιχία λόγων και πράξεων και ο πρακτικός υλισμός τους έχουν κλονίσει
στις ψυχές των περισσοτέρων, και ιδιαίτερα των ανθρώπων του λαού, την πίστη
στις αξίες του πνεύματος. Ας μην απατώμαστε. Ο μέσος άνθρωπος δεν μπορεί να
ξεχωρίσει το ιδεώδες από την ενσάρκωσή του. Για να δημιουργηθεί πνευματικός
πολιτισμός, αντίβαρο της καταπληκτικής τεχνολογικής προόδου, πρέπει να υπάρξουν
τα πρότυπα, δηλαδή οι χαρισματικές εκείνες προσωπικότητες που με πόνο και
δάκρυα αφομοιώνουν το νόημα των καιρών και με την όλη βιωτή τους, δηλαδή και με
τη σκέψη και με το παράδειγμά τους, γίνονται οδηγοί των πολλών. Είναι ανάγκη να
υπάρξουν οι αληθινοί πνευματικοί άνθρωποι, οι μόνοι κατά τον Αμερικανό Έμερσον,
που «υψώνονται επάνω από τις προσωπικές ιδιοτέλειες και ζουν και αναπνέουν στη
σφαίρα του εποπτικού και μεγαλόπνοου στοχασμού». Μόνο αυτοί μπορούν να δώσουν
απάντηση στα πάμπολλα υπαρξιακά αδιέξοδα που βασανίζουν το σύγχρονο άνθρωπο, με
αποτέλεσμα τη δραματική αύξηση των ψυχασθενειών σε παγκόσμια κλίμακα.
4. ΤΟ
ΑΙΤΗΜΑ ΓΕΦΥΡΩΣΗΣ ΤΟΥ ΧΑΣΜΑΤΟΣ
Αναμφίβολα, ο τεχνικός πολιτισμός μάς έχει εξασφαλίσει
όλες τις προϋποθέσεις, ώστε απερίσπαστοι από τις βιοτικές μέριμνες να
ασχοληθούμε με την καλλιέργεια του ψυχικού μας κόσμου, στην οποία στηρίζεται ο
πνευματικός πολιτισμός. Φυσικά, δεν αγνοούμε ότι είμαστε ακόμα στην αρχή.
Εκατομμύρια ανθρώπων ζουν και σήμερα σε πρωτόγονη κατάσταση. Η αμάθεια, η
φτώχεια και ο ηθικός ζόφος καλύπτουν ηπείρους. Όμως είναι γεγονός ότι για πρώτη
φορά σήμερα επιχειρείται το καταπληκτικό τόλμημα, να δημιουργηθεί με τη βοήθεια
της τεχνικής ένας πολιτισμός για όλους τους ανθρώπους. Παρά τις καθημερινές
απογοητεύσεις, που προκαλούν στο μέσο άνθρωπο φρικαλέες πράξεις και εγκλήματα
κατά της ηθικής και του πολιτισμού, η ανθρωπότητα –στο σύνολό της– δεν έπαψε να
ελπίζει ότι η τεχνολογία θα βοηθήσει στη δημιουργία ενός καλύτερου κόσμου.
Το πώς όμως θα αξιοποιήσουμε τις δυνατότητες που μας
παρέχει ο τεχνικός πολιτισμός της εποχής μας, είναι ζήτημα που ανάγεται στον
εξωτεχνικό χώρο. Η φυσική και η τεχνική καθορίζουν το είναι της φύσης, δεν
αφορούν στο δέον γενέσθαι. Το δέον γενέσθαι θα μας το υποδείξουν κάποιες
σταθερές ηθικές αξίες και όχι το αεί ρέον της καθημερινότητας και οι συνθήκες
που διαμορφώνονται κάθε φορά από την τεχνική. Το σύνθημα του Saint Simon, «Το
παν με τη βοήθεια της τεχνικής, το παν για χάρη της τεχνικής», είχε τραγικές
συνέπειες στη ζωή μας.
Η τεχνική, αποδεσμευμένη από τις πνευματικές αξίες,
δημιουργεί δυσεπίλυτα προβλήματα και διαρκείς δονήσεις στη δομή του πολιτισμού.
Καταρχήν, το ίδιο το φαινόμενο της τεχνικής, που στηρίζεται στη δημιουργία και
εξέλιξη της μηχανής, είναι, από μια άποψη, ασύμβατο με την ανθρώπινη φύση.
Υπενθυμίζω στο σημείο αυτό τη σοφή παρατήρηση του Μπερντιάεφ, ότι ο θρίαμβος
της μηχανής σημειώνει το τέλος της γαιώδους περιόδου της ιστορίας και
δημιουργεί μια νέα κοσμική περίοδο. Δίπλα στα οργανικά σώματα εμφανίζονται τα
οργανωμένα. Το γεγονός αυτό αναστάτωσε όλη την ανθρωπότητα. Η κρίση που περνά ο
πολιτισμός μας συνδέεται και με το γεγονός ότι η βιολογική και η ψυχική δομή
του ανθρώπου δεν ανταποκρίνονται στη σύγχρονη οργάνωση της τεχνικής. «Η ψυχή
και το σώμα του ανθρώπου, γράφει ο Μπερντιάεφ στο βιβλίο του Πνεύμα και
πραγματικότητα, πήραν σχήμα τότε που η ανθρώπινη ζωή ανταποκρινόταν ακόμα
στο ρυθμό της φύσης, τότε που ο άνθρωπος υπολόγιζε ακόμα πως η ύπαρξή του
ανήκει σε μια κοσμική σφαίρα, τότε που ήταν δεμένος με τη μητέρα-γη».
Πέραν τούτου, στις ημέρες μας, με την επίδραση της
τεχνικής, η κλίμακα των οικονομικών, πολιτικών και κοινωνικών μορφωμάτων
γίνεται συνεχώς μεγαλύτερη και πιο ξένη προς τον άνθρωπο. Ήδη ο Ford είχε
παρατηρήσει ότι, ανεξάρτητα από την ορθολογική οργάνωσή του, και μόνο με το
μέγεθός του το σύγχρονο εργοστάσιο είναι συντριπτικό για την ανθρώπινη
προσωπικότητα.
Εξάλλου, μέσα στις σύγχρονες πολυάνθρωπες
μεγαλουπόλεις το άτομο, εκτός του ότι νιώθει απέραντη μοναξιά, πρέπει να
διαθέτει ισχυρές εσωτερικές αντιστάσεις, ώστε να μη χαθεί μέσα του το αίσθημα
της προσωπικής αξίας και ευθύνης και να αποφευχθεί ο κίνδυνος αφομοίωσής του
από τη μάζα. Όπως είναι σήμερα οργανωμένες οι αστικές κοινωνίες το άτομο
–σύμφωνα με την ευφυή διατύπωση ενός κοινωνιολόγου– στις συγκοινωνίες είναι ίσο
με ένα εισιτήριο, στο στρατό ίσο με ένα τουφέκι, στις δημοκρατίες ίσο με μια
ψήφο.
Τον τρομακτικό αυτόν κίνδυνο μαζοποίησης, που είναι ο
θάνατος της προσωπικότητας, κίνδυνο πασίδηλο με τη ραγδαία εξάπλωση της
εγκληματικότητας σε όλες τις φρικαλέες μορφές της, μόνο η πλατιά εσωτερική
καλλιέργεια και η τόνωση στους πολλούς του αισθήματος της προσωπικής
αξιοπρέπειας και της ευθύνης μπορεί να εξουδετερώσει. Αυτό όμως είναι
έργο του πνευματικού πολιτισμού.
Δεν θα αναφερθώ στις υλικές παρενέργειες της
τεχνολογίας, δηλαδή στην περιβαλλοντική καταστροφή, τις συνέπειες της οποίας
βιώνει σήμερα ολόκληρος ο πλανήτης με τρόπο απροσμέτρητα τραγικό, στο οικιστικό
άγχος και σε ένα σωρό άλλα προβλήματα που ανακύπτουν. Κρίνω όμως σκόπιμο στο
σημείο αυτό να θίξω το καίριο θέμα της εξάρτησης της τεχνολογίας και των
θετικών επιστημών από την καθαρά θεωρητική σκέψη και τον εν γένει πολιτισμό. Η
τεχνική, τηρουμένων βέβαια των αναλογιών, δεν είναι απλή εφαρμογή των
πορισμάτων των θετικών επιστημών, όπως και η μουσική δεν είναι απλή εφαρμογή
των νόμων της ακουστικής. Είναι όμως γεγονός ότι η πρόοδος των θετικών
επιστημών όχι μόνο πλούτισε το οπλοστάσιο της τεχνικής και της άνοιξε νέους
ορίζοντες, αλλά, το σπουδαιότερο, της έδωσε τη δυνατότητα να ξεπεράσει τον
εμπειρικό χαρακτήρα, που τη διέκρινε επί εκατονταετίες, και να αποκτήσει
τρόπους σκέψης καταλληλότερους και μεθόδους ορθολογικότερες.
Αν όμως, από την Αναγέννηση μέχρι σήμερα, η επιστήμη
κατόρθωσε να χρησιμοποιήσει με τρόπο γόνιμο τις ανακαλύψεις που της παρείχαν η
παρατήρηση και το πείραμα, το οφείλει στο ακόνισμα της σκέψης και στο
διανοητικό εξοπλισμό, που είναι αποτέλεσμα αιώνων δημιουργικού στοχασμού. Η
εμπειρική και πειραματική γνώση θα παρέμεναν –όπως συνέβη και με τους αρχαίους
προελληνικούς πολιτισμούς– σωρός ασύνδετων διαπιστώσεων, αν δεν είχε προηγηθεί
το ανέβασμα στη σφαίρα του καθαρού λόγου, που είχε επιτευχθεί ιδίως από την
αρχαία ελληνική φιλοσοφία. Έπρεπε πρώτα το ανθρώπινο πνεύμα, χειραφετούμενο από
τα δεσμά της εμπειρίας να ανεβεί υψηλότερα από την υλική πραγματικότητα, να
στερεωθεί στην περιοχή του καθαρού λόγου, για να μπορέσει έπειτα, με μια
αντίθετη κίνηση προς τα κάτω, να συναντήσει, οπλισμένο αυτή τη φορά με τις
απαραίτητες δυνάμεις, τον κόσμο του αισθητού και να τον δαμάσει.
Το ότι η θεωρία προηγείται των οποιωνδήποτε πρακτικών
επιτευγμάτων δεν είναι φυσικά αλήθεια άγνωστη, ωστόσο στην εποχή μας, εποχή
έντονου πρακτικισμού, έχουμε την τάση να την αγνοούμε. Γι’ αυτό είναι ανάγκη να
υπενθυμίσουμε μια γνώμη του Αϊνστάιν. Ο διακεκριμένος επιστήμονας, παρατηρώντας
ότι το ανθρώπινο πνεύμα συνέλαβε θεωρητικά τις καμπύλες της έλλειψης και της
υπερβολής πριν αυτές ανακαλυφθούν με την παρατήρηση στις τροχιές των ουράνιων
σωμάτων, καταλήγει στο συμπέρασμα: «Η γνώση δεν προέρχεται από την απλή
εμπειρία, αλλά μόνο από τη σύγκριση εκείνου που στοχαστήκαμε με εκείνο που
παρατηρήσαμε».
Αν τώρα εξετάσουμε τους πρωτεργάτες της σημερινής
τεχνικής προόδου, θα διαπιστώσουμε ότι δεν ήταν μόνο οξυδερκείς παρατηρητές της
πραγματικότητας, αλλά και πνεύματα καθολικά. Και μόνο χάρη σε αυτή την
ικανότητα καθολικής σύλληψης των προβλημάτων μπόρεσαν να τοποθετήσουν την κάθε
μερικότερη ανακάλυψη στη σωστή θέση και να συνδυάσουν τα ευρήματά τους σε
γενικότερες συνθέσεις. Ήταν ακόμη άτομα με βαθιά γνώση της ανθρώπινης φύσης και
συνδεδεμένα με τις ηγετικές αξίες του πολιτισμού.
Στο σημείο αυτό πρέπει να αναφερθούμε σε ένα σχετικό
με τις προηγούμενες σκέψεις πρόβλημα, που –λόγω των ραγδαίων τεχνολογικών
εξελίξεων– εμφανίζεται οξύτατο και απασχολεί σοβαρά όχι μόνο τους θεωρητικούς
επιστήμονες αλλά και τους ίδιους τους τεχνολόγους. Πρόκειται για το πρόβλημα
της επαγγελματικής εξειδίκευσης. Η εξειδίκευση, που συνεχώς γίνεται πιο στενή,
αποτελεί βέβαια μια αναγκαιότητα των ημερών μας, ταυτόχρονα όμως συνιστά και
ένα σοβαρό κίνδυνο για την ακεραιότητα της ανθρώπινης προσωπικότητας. Τον
κίνδυνο αυτόν τον είχε επισημάνει ήδη ο Νίτσε σε ένα κείμενό του γραμμένο το
1872, όπου μεταξύ άλλων έγραφε: «Ένας εξειδικευμένος επιστήμονας, που
ασχολείται αποκλειστικά με έναν τομέα, δεν διαφέρει από τον εργάτη της
βιομηχανίας, που σ’ όλη του τη ζωή δεν κάνει τίποτε άλλο παρά να στρίβει μια
ορισμένη βίδα ή να κάνει κάποιο χειρισμό σε κάποιο εργαλείο ή σε κάποια μηχανή,
όπου ασφαλώς αποκτά τελικά μια απίστευτη επιδεξιότητα». Δεν είναι, πιστεύω,
συμπτωματικό το ότι παρεμφερή με αυτή του Νίτσε άποψη διατυπώνει, εκατό χρόνια
αργότερα, και ένας διακεκριμένος τεχνολόγος, ο γνωστός σε όλους μας –ομότιμος
πλέον– καθηγητής του Μετσοβείου Πολυτεχνείου Θεοδόσης Τάσιος. Διαβάζω το
σχετικό απόσπασμα από παλαιά εισήγησή του σε κάποια διάσκεψη της Πανευρωπαϊκής
Ομοσπονδίας Μηχανικών: «Η τεχνολογία είναι πολύ απαιτητική εις ειδικευμένον
προσωπικόν, εις τρόπον ώστε η μονόπλευρος παιδεία είναι έν τρέχον πρόβλημα των
ημερών μας. Τω όντι, ο μεγαλύτερος κίνδυνος της τεχνολογικής εποχής είναι το
ενδεχόμενον δημιουργίας πνευματικών δούλων άνευ οιασδήποτε κριτικής
ικανότητος».
Σε όλους αυτούς τους λόγους που επιβάλλουν την ένταξη
της τεχνικής στο ευρύτερο πλαίσιο του ανθρώπινου πολιτισμού, πρέπει να
προστεθεί και ο κίνδυνος κακής χρησιμοποίησης των δυνάμεων που αποδέσμευσε η
πυρηνική επιστήμη. Μπροστά στο ενδεχόμενο αυτό ο νους μας σταματά. Βέβαια,
σήμερα υπάρχει η ισορροπία του αμοιβαίου τρόμου, η ισορροπία όμως αυτή είναι
αρκετά ασταθής. Η ιστορία μάς διδάσκει ότι συχνά τα γεγονότα υπερβαίνουν τις
ανθρώπινες προθέσεις και ότι πολλές φορές το στοιχείο του παραλόγου κυριαρχεί
στις ανθρώπινες δραστηριότητες. Αυτό είναι ένας από τους λόγους για τους
οποίους ο Καρλ Γιάσπερς υποστήριξε ότι στην ανθρώπινη ιστορία ενυπάρχει όχι
μόνο το στοιχείο της δημιουργίας, αλλά και της τραγικής αποτυχίας.
Ιδού, λοιπόν, ότι η ίδια η τεχνική, με τις έσχατες
συνέπειές της, μας δείχνει επιτακτική την ανάγκη να την υποτάξουμε στις
πνευματικές αξίες του πολιτισμού. Ο κίνδυνος εκμηδένισης του πολιτισμού από τα
επιτεύγματα της τεχνικής, από το «δαιμονικό» στοιχείο της, επισημαίνεται όχι
μόνο από τους φιλοσόφους, αλλά και από τους κορυφαίους τεχνολόγους, που
συναισθάνονται το χάος προς το οποίο μας οδηγεί η ανεξέλεγκτη τεχνική πρόοδος.
Είναι ανάγκη, λοιπόν, να γεφυρωθεί το χάσμα μεταξύ
τεχνικού και πνευματικού πολιτισμού με την παράλληλη ανάπτυξη του δεύτερου. Το
μέγα έργο της εποχής μας και των μεταγενέστερων εποχών θα είναι ακριβώς αυτό: η
συναίρεση όλων των αξιών σε ένα πολιτισμικό ολοκλήρωμα, που θα στηριχθεί στην
αξιολογική σχέση εξάρτησης από τις πνευματικές αξίες. Η τεχνική, εάν δεν
τοποθετηθεί στο ευρύτερο πλαίσιο της ισορροπημένης ανάπτυξης του πολιτισμού με
σκοπό να υπηρετήσει τον άνθρωπο ως πνευματική μονάδα, γίνεται ανταγωνιστική των
πνευματικών αξιών και, συνεπώς, όργανο διάσπασης της ενότητας του πολιτισμού
και παράγων διάλυσής του.
Βασική σημασία έχει γι’ αυτό να αντιληφθούμε το
λειτουργικό ρόλο των πνευματικών αξιών μέσα στο χώρο του πολιτισμού σε σχέση
πάντα με την τεχνική. Το πρώτο χαρακτηριστικό τους είναι ότι καλλιεργούν τον
άνθρωπο, τον ανεβάζουν. Ο τεχνικός πολιτισμός δεν τον ανεβάζει, απλά τον
εξυπηρετεί. Η μηχανή αποτελεί το όργανο, την αξία αποτελεί ο σκοπός για τον
οποίο το όργανο χρησιμοποιείται.
Ένα άλλο γνώρισμα των πνευματικών αξιών είναι ότι
ατενίζουμε προς αυτές ως σταθερά μεγέθη, που έχουν ιστορικότητα, που ξεπερνούν
δηλαδή το παρόν αγκαλιάζοντας και το παρελθόν. Αντίθετα, ο τεχνικός πολιτισμός,
κριτήριο έχει το νεότερο, δεν εκτείνεται πέραν του παρόντος. Είναι στη φύση της
τεχνικής να σχετικοποιεί το χρόνο, να καταργεί τα μακρά διαστήματα της ιστορίας
και να αρνείται συνεχώς ό,τι η ίδια είχε δημιουργήσει. Από την άποψη αυτή, η
τεχνική είναι κάτι το «αντιιστορικό».
5. ΠΡΟΣ
ΤΙΣ ΠΗΓΕΣ ΤΟΥ ΠΝΕΥΜΑΤΙΚΟΥ ΠΟΛΙΤΙΣΜΟΥ
Η αποκοπή όμως από την ιστορία μειώνει το βάθος του
ανθρώπου και συντελεί στη μαζοποίηση. Ωστόσο, η επιστροφή στην ιστορία, που
μειώνει τον κίνδυνο της μαζοποίησης, δεν πρέπει να νοηθεί ως αποκοπή του
παρελθόντος από το παρόν, αλλά ως ανασύνταξή του μέσα στη ζωή του παρόντος,
ώστε να κρατεί σε εγρήγορση την ιστορική μας συνείδηση. Αυτό για μας τους
Έλληνες, σημαίνει ένα στενό και ζωντανό δεσμό με την παράδοση, που
εκπροσωπείται από δύο μεγέθη του πολιτισμού, τον Ελληνισμό και τον
Χριστιανισμό, μεγέθη, που τόσο έχουν συκοφαντηθεί στην εποχή μας για λόγους που
όλοι γνωρίζουμε και που δεν είναι της παρούσης ώρας να αναλύσουμε.
Πρώτοι οι Έλληνες, και κατεξοχήν ο Πλάτων, συνέλαβαν
την έννοια της ιεράρχησης των αξιών και έκαμαν μια βαθιά και ασφαλή διατομή.
Διέκριναν την υλική από την ηθικοπνευματική περιοχή τους. Όπως έγραψε κάποτε ο
αείμνηστος καθηγητής μου στη Φιλοσοφική Σχολή Αθηνών Κων/νος Βουρβέρης,
«διέστειλαν το ζην από το ευ ζην και τα πρωτεία απέδωσαν εις το δεύτερον, το
εναρέτως και σωφρόνως ζην».
Για τους αρχαίους η ζωή είναι προπάντων
ανθρώπινο πρόβλημα. Δεν είχαν βέβαια οι Έλληνες τον τεχνικό πολιτισμό της
εποχής μας, με την καθαρότητα όμως της σκέψης τους διείδαν τους κινδύνους που εγκυμονεί
η τεχνική πρόοδος, εάν δεν υπάρχει η ισόρροπη πνευματική ανάπτυξη. Και δεν
είχαν καμιά αμφιβολία για την προτεραιότητα των υπαρξιακών ζητημάτων και την
εξαιρετική σημασία του ανθρώπου, αδιάφορο αν αυτός είναι τόσο μικρός σε ένα
τόσο μεγάλο σύμπαν. Έχω τη γνώμη ότι η στάση αυτή της ελληνικής αρχαιότητας
αποτυπώνεται με αμεσότητα στη φράση «τέχνη δ’ ανάγκης ασθενεστέρα μακρώ» της
αισχύλειας τραγωδίας Προμηθέας Δεσμώτης (στ. 514). Το ευκρινέστατο νόημα
της φράσης: Οποιοδήποτε τεχνολογικό επίτευγμα είναι κατώτερο από την ανάγκη,
δηλαδή από τα πραγματικά δεδομένα της ανθρώπινης ύπαρξης.
Αλλά είναι αδύνατο να υπάρξει αληθινός πολιτισμός, εάν
αποξενωθεί από τον Θεό. Χωρίς τον Θεό, όπως λέει ο Πλάτων, «ουκ έστι κακών ουδέ
πόνων ανάψυξις». Ο Χριστιανισμός –για να έλθουμε στη δική μας θρησκεία–, ως
κοσμοθεωρία και διδασκαλία, είναι αναντίρρητα το θεμέλιο του πολιτισμού μας.
Αλλά για να μπορέσει να επιδράσει αποφασιστικά στη σημερινή κοινωνία, πρέπει να
υλοποιηθεί από όλους του εργαζόμενους στον αμπελώνα του Χριστού, κυρίως όμως
από τους εκκλησιαστικούς ηγέτες, σε μια αληθινή σύνθεση πεπερασμένου και
αιωνίου. Χωρίς να αποβάλει τον υπερβατικό και υπερχρονικό του χαρακτήρα,
καλείται ο Χριστιανισμός να αντιμετωπίσει ρωμαλέα τα σύγχρονα πολύπλοκα
προβλήματα, που ανακύπτουν από την εισβολή της μηχανής στη ζωή μας και από το
γεγονός ότι η εποχή μας κυριαρχείται πλέον από την ενεργητική είσοδο των μαζών
στη ζωή του πολιτισμού. Ο Πλάτων, πιστός στις αριστοκρατικές του αντιλήψεις,
ήθελε να βασιλεύσουν οι φιλόσοφοι ή να φιλοσοφήσουν οι βασιλείς. Σε καιρούς
θριάμβου της τεχνικής, προβάλλει η ανάγκη ο μεγάλος αριθμός των μελών μιας
κοινωνίας να αποτελείται από ανθρώπους ικανούς να στοχάζονται και να τηρούν
κριτική στάση απέναντι στα ιδεολογικά ρεύματα και στις τάσεις που διαμορφώνουν
κάθε φορά το πολιτισμικό περιβάλλον. Ορθώνοντας το ανάστημά της ενάντια στα
συνθήματα της καταναλωτικής κοινωνίας, που αλλοιώνουν το αληθινό νόημα της
ανθρώπινης ύπαρξης, καλείται η Εκκλησία του Χριστού να διατηρεί ένα διαρκή και
ζωντανό διάλογο με τα πλατιά στρώματα του λαού, και κυρίως με τη νεολαία, για
τα μεγάλα προβλήματα του καιρού μας.
6. Ο ΡΟΛΟΣ ΤΗΣ ΠΑΙΔΕΙΑΣ
Αλλά γεννάται πελώριο το ερώτημα: Πώς θα μπορέσουμε
τελικά να δημιουργήσουμε τον πνευματικό πολιτισμό, που θα ανταγωνισθεί με επιτυχία
τον τεχνικό; Η απάντηση είναι μία: δημιουργώντας ανθρώπους με τη βοήθεια μιας
παιδείας αληθινής, άξιας της σημασίας, που της έδιναν οι αρχαίοι: «ημέρωσις
βίου». Αυτή είναι η μόνη λύση, για να δούμε κάποτε και τον πνευματικό πολιτισμό
να ακμάζει.
Δεν πρόκειται να ασχοληθώ με λεπτομέρειες εξετάζοντας
το πελώριο αυτό θέμα. Μερικές μόνο βασικές σκέψεις θα εκθέσω. Η παιδεία πρέπει
να στηριχθεί στην αρμονική σύζευξη τεχνολογικών και ανθρωπιστικών μαθημάτων.
Καιρός είναι να αντιληφθούμε ότι κοινωνίες χωρίς τεχνολογικό πολιτισμό δεν
είναι πλέον βιώσιμες. Και είναι γνωστό ότι η ραγδαία πρόοδος των θετικών
επιστημών και της τεχνολογίας έχει τροποποιήσει ριζικά τις απόψεις μας για την
υφή του έμψυχου και άψυχου κόσμου. Οι γνώσεις πολλαπλασιάζονται με ρυθμούς ιλιγγιώδεις,
οι νέες πραγματικότητες προσεγγίζουν τις οριακές καταστάσεις ή τις
διασκελίζουν. Επομένως, η αναδιάρθρωση των εκπαιδευτικών προγραμμάτων σε όλες
τις βαθμίδες της εκπαίδευσης είναι περισσότερο από επιτακτική. Αλλά τελικός
σκοπός της παιδείας είναι ο άνθρωπος. Το σπουδαιότερο, λοιπόν, χρέος της είναι
η παροχή ανθρωπιστικής μόρφωσης. Η παιδεία που ονειρευόμαστε είναι αυτή που θα
αποκαταστήσει στις ψυχές των νέων την κλονισμένη ισορροπία των αξιών, που
κυρίως θα δικαιώσει, σε μια υπερβατική περιοχή, την έννοια του ανθρώπου και θα
αποκριθεί στα διαιώνια ερωτήματα, τα οποία θέτει η ανέλιξη του εσωτερικού μας
βίου. Ονειρευόμαστε μια παιδεία, που θα κατατείνει στη δημιουργία ολοκληρωμένων
ανθρώπων, δηλαδή προσωπικοτήτων, που θα καταφάσκουν όλες τις αξίες του πολιτισμού,
αλλά και θα είναι σε θέση να διακρίνουν το ουσιώδες για τον άνθρωπο από το
επουσιώδες.
Ο άκρατος ωφελιμισμός, που διαπνέει τα εκπαιδευτικά
προγράμματα σε παγκόσμια κλίμακα, η πλατιά ριζωμένη πίστη ότι πρωτίστως πρέπει
να αναπτύξουμε την τεχνική, την οικονομία, τον τουρισμό, πίστη που προοδευτικά
οδηγεί στην παροχή μιας μονόπλευρης τεχνοκρατικής εκπαίδευσης και μιας στενά
επαγγελματικής εξειδίκευσης, ευθύνονται εν πολλοίς –σύμφωνα και με κορυφαίους
τεχνολόγους– για τα τραγικά αδιέξοδα της κοινωνικής ζωής και, γενικότερα, του
ανθρώπινου πολιτισμού.
Καιρός, λοιπόν, να επιστρέψουμε στην αρχαιοελληνική
έννοια της παιδείας, που αντιμετώπιζε την πολυπλοκότητα της ανθρώπινης φύσης με
τον απαιτούμενο σεβασμό, όπως αυτή συμπληρώθηκε και αναδείχθηκε εντελέστερα από
το Χριστιανισμό. Αυτή την παιδεία ονειρευόμαστε, εφόσον μόνο αυτή δικαιώνει τα
λόγια του Πλουτάρχου: «Παιδεία δε των εν ημίν μόνον εστίν αθάνατον και θείον».
7. ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Θα ήταν υποκριτικό να επικρίνουμε την τεχνολογία, όταν
απολαμβάνουμε όλες τις ανέσεις που μας προσφέρει, όταν ομιλούμε, λ.χ., όπως
απόψε εγώ, με τη βοήθεια ενός μικροφώνου σε μια αίθουσα φωτισμένη με άπλετο
ηλεκτρικό φως, δώρα δικά της.
Εξάλλου, και η τεχνική καρπός του ανθρώπινου πνεύματος
είναι. Πίσω από κάθε τεχνολογική ανακάλυψη δεν υπάρχει μόνο η επιμονή, το
πείσμα, ο μόχθος. Υπάρχει και η διανοητική προσπάθεια, η ευφυΐα, η συνδυαστική
φαντασία, ένας βαθύς και πλατύς οραματισμός, που πολλές φορές προκαλεί
κατάπληξη.
Ωστόσο, κανείς δεν μπορεί να αμφισβητήσει ότι τα
θριαμβευτικά επιτεύγματα της τεχνικής έχουν αφήσει πίσω τους τον άνθρωπο έρημο
και σε απόγνωση. Απόγνωση, που βρίσκει την έκφρασή της όχι μόνο στη σύγχρονη
διανόηση και τέχνη, αλλά και στο βλέμμα του απλού ανθρώπου.
Είναι όμως αδύνατο να αναστρέψουμε τον τροχό της ιστορίας
αρνούμενοι την τεχνική. Αυτό θα ήταν φυγή όχι μόνο από το παρόν, αλλά και από
την ίδια τη φύση του ανθρώπου. Έχω τη γνώμη ότι η ίδια η τεχνική, που τόσο
φαίνεται να απειλεί το δημιουργό της, μας επιβάλλει να θέσουμε εξυπαρχής το
αρχαίο, το σωκρατικό ερώτημα: «τι εστίν;», δηλαδή «τι είναι άνθρωπος;». Από την
απάντηση στο ερώτημα αυτό θα εξαρτηθεί η περαιτέρω πορεία του πολιτισμού μας.
Και η απάντηση, καταστάλαγμα όχι μόνο αιώνων
δημιουργικού στοχασμού αλλά και αιματηρής πορείας της ανθρωπότητας, είναι σαφής
και κατηγορηματική: Ο άνθρωπος είναι ουσία χρονική και υπερχρονική, σάρκα και
πνεύμα, γη και ουρανός. Η αληθινή πνευματικότητα αφορά τη ζωή σε όλη την
πληρότητά της. Το χρέος μας, λοιπόν, είναι όχι να αρνηθούμε την τεχνική, αλλά
να την υποτάξουμε στον άνθρωπο. Τότε την υποτάσσουμε στο πνεύμα, εισάγουμε την
τεχνική στο ίδιο το πνεύμα. Το μεγαλείο του ανθρώπου έγκειται στο ότι η θέση
του είναι καθορισμένη από το πνεύμα.
Κατά συνέπεια, το πρόβλημα των σχέσεων πνευματικού και
τεχνικού πολιτισμού είναι, σε τελευταία ανάλυση, πρόβλημα σχέσεων πνεύματος και
φύσης, ελευθερίας και αναγκαιότητας. Και το πρόβλημα αυτό θα λυθεί, εάν
πιστέψουμε σε μια θεμελιακή αλήθεια, που διατυπώνει ο Βίκτορ Φρανκλ Έσεν στο
βιβλίο του Το νόημα της ζωής: «Ο άνθρωπος είναι ένας μικρός σωρός
κονιορτού, επί του οποίου όμως υπάρχει η μαρμαρυγή μιας ακτίνος της
αιωνιότητος».
