ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ

ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ

ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΠΑΤΡΩΝ 21-1-2019

με θέμα: «Η ΠΑΤΡΑ ΚΑΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ»

Κυρίες & Κύριοι

160 χρόνια κλείνουμε εφέτος από τη γέννηση του εθνικού μας Ποιητή, Κωστή Παλαμά και η ομιλία αυτή αποτελεί μία ακόμα συμμετοχή της Εταιρείας Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος στην επέτειο αυτή. Τα στοιχεία της ομιλίας προέρχονται από τέσσερις (4) ογκώδεις φακέλους που όλα αυτά τα χρόνια συγκέντρωνε με τάξη ο αγαπητός μας Πρόεδρος, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, τον οποίο και από τη θέση αυτή θερμά τον ευχαριστώ για την παραχώρηση του μοναδικού αυτού υλικού. Από την επεξεργασία των φακέλων ετοιμάστηκε και ένα βιβλίο που θα εκδώσει σύντομα η Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς με τίτλο: «Η Πάτρα και ο Κωστής Παλαμάς».

Η Πάτρα σεμνύνεται που από τα χώματά της εξήλθαν σπουδαίες προσωπικότητες στον πολιτικό, στρατιωτικό, πνευματικό, καλλιτεχνικό χώρο, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε πανελλήνιο. Στον πνευματικό τομέα δεσπόζουσα θέση, κατέχει ο νεότερος εθνικός μας ποιητής, ο Κωστής Παλαμάς, που γεννήθηκε στην πόλη μας δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Διονυσίου Σολωμού, στις 13 Ιανουαρίου του 1859.

Η καταγωγή των γονέων του, του  Μιχαήλ και της Πηνελόπης Παλαμά, ήταν από το Μεσολόγγι. Ο πατέρας του ποιητή, ο Πρωτοδίκης Μιχαήλ Παλαμάς, απολάμβανε μεγάλης εκτιμήσεως στην τοπική κοινωνία για την ευσυνειδησία και την εντιμότητά του και όλοι τον περιέβαλλαν με σεβασμό. Ήταν ο παλαιότερος δικαστής του Πρωτοδικείου Πατρών και συνήθως αυτός προήδρευε στις πολυμελείς συνθέσεις. Το 1864, η δικαστική του σταδιοδρομία διεκόπη, αλλά δεν γνωρίζουμε αν η διακοπή αυτή οφείλετο σε «χρόνιον νόσημα», από το οποίο είχε προσβληθεί και τον οδήγησε στον θάνατο ή απολύθηκε για πολιτικούς λόγους. Έκτοτε, μέχρι τον θάνατό του, ασχολήθηκε με την δικηγορία.

Μέσα από τις αναμνήσεις του, "Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου", που ο Κωστής Παλαμάς εξέδωσε στα βαθιά του γεράματα, στα 1940, αναφέρει: "Το σπίτι μας πατρικό δίπατο· στο δρόμο η πρόσοψή του από καμαρωτές κολώνες, καθώς το συνήθιζαν τότε τα πατρινά σπίτια, σύμφωνα με κάποιο αρχιτεκτονικό τύπο του συρμού, παραδομένο, αν ίσως δε λαθεύω, από την Ιταλία...".

Στους ποιητές, αγάπη, έρωτας και ποίηση συνυφαίνονται πολλές φορές με την εικόνα του φεγγαριού. Η πρώτη γνωριμία του Παλαμά με το φεγγάρι έγινε μέσα στο πατρικό σπίτι της οδού Κορίνθου:

"Και ύστερα και η πρώτη μου γνωριμιά με το φεγγάρι. Στο σπίτι, από το ανοιχτό παράθυρο θα χυνόταν οι μοσχοβολιές του κήπου. Η ποίηση μού έκαμε από τότε την πρώτη της επίσκεψη, αφανέρωτη ακόμα και χωρίς όνομα· ίσα-ίσα για να με προετοιμάση να τη δεχτώ, ύστερ’ από λιγάκι, στην ώρα την απαγγελμένη, με τ’ όνομά της και με τη δόξα της. Ήταν η πρώτη μου γνωριμιά με το φεγγάρι".

Ο αδελφός του ποιητή, ο Χρήστος Παλαμάς, σε κείμενό του που δημοσίευσε στο «Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον των Πατρών του 1918» έχει γράψει: «Εκεί μέσα εις τον οικογενειακόν όντως αυτόν παράδεισον και εις τους θερμούς κόλπους της μητέρας, που έχασε τόσον πρόωρα και έκλαυσε τόσον όψιμα ο ποιητής, ήρχισεν η πρώτη του μαθήτευσις και μετά βραδυτάτην λειτουργίαν της γλώσσης και της ομιλίας, ταχυτάτην δε ανάπτυξιν και εκδήλωσιν εκτάκτου νοημοσύνης και κάποια καλλαισθητική και ποιητική, ούτως ειπείν, προπαίδεια της μητρός από τα περιοδικά αναγνώσματα της εποχής εκείνης. Εκεί, φαίνεται, πολύ πρόωρα ησθάνθη και κάποια άδηλα σκιρτήματα της παιδικής του καρδίας προς μικράν ταπεινήν συμπαίκτρια και χαριτωμένην γειτόνισσαν, της οποίας ίσως και ο ίδιος να διετήρησε την μελιχράν ανάμνησιν και εμπνευστικήν αναπόλησιν».

Και το λιμάνι της Πάτρας θυμάται και τραγουδάει ο Παλαμάς στους στίχους του με τη θερμότητα της ιδιοσυγκρασίας του και τη νεανική του ευαισθησία. Στην "Ασάλευτη ζωή", το 1904, το πρώτο του σονέτο από τον κύκλο "Πατρίδες", είναι αφιερωμένο στην Πάτρα. Οι πρώτοι στίχοι μιλάνε για το λιμάνι και τον πλούτο του:

"Όπου βογγάει το πολυκάραβο λιμάνι

απ’ άγριο κύμ’ απλώνεται δαρμέ’ η χώρα

και δεν θυμάται μήτε σαν ονείρου πλάνη

τα πρωτινά μετάξια της τα πλουτοφόρα".

Από τις ομορφιές της Πάτρας ο Παλαμάς έχει υμνήσει επίσης το Κάστρο της, τα Ψηλαλώνια, το Γεροκομειό, το περιβάλλον και τον ορίζοντά της γενικότερα. Η αναφορά του ποιητή για το Κάστρο, φανερώνει ότι είναι γνώστης της ιστορίας του τόπου. Στις "Πατρίδες" σημειώνει:

"Το Κάστρο της φορεί, παλαϊκό στεφάνι,

δίψα του ξένου, Φράγκου, Τούρκου, από την ώρα

που το διπλοθεμελίωσαν οι Βενετσάνοι".

Τα Ψηλαλώνια τα βλέπει με τα μάτια του παιδιού, όχι απλώς σαν μια πλατεία για παιχνίδι, αλλά σαν κέντρο του όλου χώρου. Στην "Πολιτεία και Μοναξιά" γράφει:

"Απ’ τα ψηλά τ’ Αλώνια σου

τα ξάγναντα περίγυρα, χαρά στα μάτια,

χιονοκορφές γραμμένες, ηλιογέρματα,

νησιά, καράβια, σύγνεφα άυλα πλατιά!"

Και το Γεροκομειό των παιδικών του χρόνων είναι: "το εξοχικό το μοναστήρι που μονάζουν εκεί πολύ περισσότερο από καλόγερους οι χαροκόποι της χώρας και τα κοσμικά τα πανηγύρια"...

…"Θυμούμαι πως είχαμε ξυπνήσει όλοι στο σπίτι από πολύ νωρίς πριν ακόμη να φέξη. Θα είτανε καλοκαίρι κι ετοιμαζόμαστε να τραβήξουμε για το περίφημο πατρινό μοναστήρι· για το Γεροκομειό. Εξοχή καλοΐσκιωτη· τόπος πιο πολύ διασκεδαστών παρά προσκυνητών. Το ξύπνημα τέτοιαν ώρα και το καρτέρεμα του γλεντιού, σαν του ταξιδιού προς μακρινούς γιαλούς και προς αγνώριστους κόσμους θα με κρατούσε πασίχαρο".

Το σχολείο του θυμάται, ο ποιητής και τον δάσκαλό του, τον περίφημο Δημήτριο Πορφυρόπουλο:

"Ακόμη δεν είμουνα εφτά χρονώ. Θα πήγαινα στο σχολείο… Είτανε σιμά στο σπίτι μου… Ο δάσκαλός μου είταν ψηλός, καλοθρεμμένος άνθρωπος και σάμπως και με καλή καρδιά και μ’ ευγενικά φερσίματα. Ο Πορφυρόπουλος….

Από το σπίτι αυτό ο ποιητής, στα έξι μόλις χρόνια του, στις 27 Δεκεμβρίου του 1864,  είδε να μεταφέρουν την πολυαγαπημένη του μητέρα στην τελευταία της κατοικία:

«Όταν η δόλια η μάνα μου τον κόσμο παραιτούσε
Μ’ επήγαν κι’ εγονάτισα μικρό πουλί μπροστά της
Την τελευταία της πνοή ο Χάρος ερρουφούσε
Κι’ έμενε μόνο θλιβερή σαν κάτι να ζητούσε
Η υστερνή ματιά της».

Σε σαράντα μέρες, στις 11 Φεβρουαρίου 1865, την ακολούθησε ο πατέρας του Μιχαήλ, ο οποίος κηδεύτηκε στον Ιερό Ναό Αγίου Ανδρέα και ετάφη εκεί σε κοινοτάφιο, γκρεμίζονταν το νοητό της οικογένειας οικοδόμημα, χαλούσε η ζεστή φωλιά κι εσκορπίζονταν τα άπτερα ακόμη πουλιά, στους τέσσαρες ανέμους… Στενοί συγγενείς ανέλαβαν τα τρία μικρά ορφανά: τα δύο μεγαλύτερα ο θείος τους, ο εκπαιδευτικός Δημήτριος Παλαμάς στο Μεσολόγγι, ενώ τον μικρότερο, τον Νικόλαο, που κι αυτός γεννήθηκε στην Πάτρα, δεν τον άφησαν να ακολουθήσει τα αδέλφια του στο Μεσολόγγι, αλλά τον μεγάλωσε η αδελφή της μητέρας του, στην Τεργέστη. Γράφει ο ποιητής:

«Ένα βράδυ μας εκατέβασαν προς την ακρογιαλιά… Γροίκησα για στερνή φορά στον κυματόδαρτο μώλο το βουητό και το μούγκρισμα της ακοίμητης θάλασσας. Ένα καΐκι περίμενε. Η γιαγιά, ο θείος, η θεία, μάς έμπασαν στο αμπάρι του καϊκιού. Έτοιμοι για στρωματσάδα φαρδιά πλατιά για ύπνο. Από το πρώτο μου ταξίδι δε θυμούμαι τίποτε. Ξέρω πως ξημερωθήκαμε ο μεγαλύτερος αδερφός μου κι εγώ στο Μεσολόγγι με τους οδηγητάδες μας. Ο τρίτος αδερφός μου είτανε για το Τριέστι.

Για το πατρικό σπίτι τού ποιητή μας, ο αδελφός του ο Χρήστος Παλαμάς, σημειώνει: «Επικτήτωρ δε ημών εγένετο τω 1880 ο Χ. Κρεββατάς, προς ον επώλησα εκ σκληράς ανάγκης χωρίς να λογαριάσω ούτε το δι’ εμέ χθεσινόν παρελθόν του ούτε βέβαια την μέλλουσαν σημασίαν του».

Στο Μεσολόγγι ο Κωστής Παλαμάς έζησε 8 χρόνια, από το 1867 έως το 1875, και μετά την αποφοίτησή του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου γράφτηκε στη Νομική Σχολή. Ο Παλαμάς σ’ όλη την μακρά ζωή του, διατήρησε τους δεσμούς με την γενέτειρά του και μάλιστα συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Νεολόγος Πατρών», στην οποία δημοσίευσε μία επιστολή και ένα ποίημα με τον τίτλο, «Η πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» (φ. 2.2.1902 και 29.5.1907) και προλόγισε το βιβλίο του Λεων. Κανελλόπουλου «Πατρινές Εκδόσεις. Εικόνες και Διηγήματα».

Σύντομα όμως εγκατέλειψε τις σπουδές του για να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία σε εφημερίδες και περιοδικά και με τη λογοτεχνία. Αποτέλεσε κεντρική μορφή της λογοτεχνικής γενιάς του 1880, πρωτοπόρος μαζί με τον Νίκο Καμπά και τον Γεώργιο Δροσίνη στην αποκαλούμενη «Νέα Αθηναϊκή Σχολή» που συσπείρωνε τους νέους ποιητές ενάντια στις υπερβολές του αθηναϊκού ρομαντισμού και αγωνιζόταν για την καθιέρωση της δημοτικής στον ποιητικό λόγο.

Η Πάτρα, ως συντηρητική πόλη, δεν είδε με καλό μάτι τους νεωτερισμούς του Παλαμά. Στο περιοδικό «ΑΧΑΪΚΑ» που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1937 υπό την διεύθυνση του ιστορικού Κώστα Ν. Τριανταφύλλου, στο 16^ο τεύχος τον Ιούνιο του 1943, δημοσιεύει ένα διαφωτιστικό κείμενο για την σχέση του ποιητή με τη γενέθλια πόλη:

«Ως τα 1893… οι ευνοούμενοι του πατραϊκού κοινού ήταν οι ποιητές της παλιάς ρωμαντικής Αθηναϊκής Σχολής. Εκείνη την εποχή θα κρινόταν ίσως σαν ένας παραστρατημένος νεαρός, ένα από τα "παιδαρέλια" -όπως καλούσαν την ομάδα του- με επιείκεια, ως να ξαναγυρίση στο κοπάδι. Το τέκνο που τιμούσε τότε την Πάτρα και που η Πάτρα θα τιμούσε τη μνήμη του, πρέπει να ήταν ο Βασιλειάδης, εκείνος που νωρίς στήθηκε κι η προτομή του.

Κατά τη νεώτερη όμως περίοδο που μελετάμε, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η Πάτρα ήταν τότε η ακρόπολη της αντίδρασης. Η Βανδέα της. Ήταν εκείνη που πρόσφερε μέσα στην Εθνοσυνέλευση του 1911 τα πρωτοπαλλήκαρα της επίθεσης κατά της δημοτικής…

…Ο Παλαμάς ήταν τώρα ένας από τους λίγους εκείνους αφορισμένους ανθρώπους, τους πουλημένους σε ξένη προπαγάνδα που σκοπόν είχε τον αφανισμό του Ελληνισμού και που γι’ αυτούς η μοναδική απορία του κοινού έμενε γιατί η πολιτεία δεν τους μάζευε ένα πρωί, να τους κάψη ζωντανούς, να γλυτώση το έθνος από τη φοβερή αυτή απειλή και να εξαγνισθή ο τόπος από το άγος. Από τους πρώτους και καλύτερους ανάμεσα στους προδότες αυτούς ήταν ο Παλαμάς. Και επειδή οι άλλοι αρχηγοί του αγώνα βρισκόντουσαν μακριά, έξω από τα όρια του Ελληνικού Κράτους –ο Ψυχάρης, ο Πάλλης, ο Εφταλιώτης- αυτός ερχόταν πρώτος στη σειρά που μπορούσε να βάλη απάνω του χέρι σε κάθε στιγμή το οχλοκρατημένο Κράτος ή το δημαγωγημένο κοινό…

…Τον καιρό που αυτή ήταν η Αθηναϊκή ατμόσφαιρα, μπορεί να κριθή για ελαφρυντικό αν λίγο σκοτιζόταν για το πού και πότε γεννήθηκε ο Παλαμάς. Και καλύτερα που δεν έγινε και πολύς θόρυβος γύρω από το ζήτημα αυτό τότε στην Πάτρα. Το σπιτάκι της οδού Κορίνθου, που ζητιέται τώρα να διατηρηθή για εθνικό προσκύνημα, μπορεί να ήταν και καμένο για να εξαγνισθή ο τόπος…

Βέβαια, οι κρίσεις του αρθρογράφου ίσως να ίσχυαν για μια μερίδα του απλού και ευκολόπιστου λαού καθώς και για κάποιους ιδεολογικούς αντιπάλους τού Παλαμά. Γιατί ο πνευματικός κόσμος των Πατρών είχε από ενωρίς σχηματίσει μια εντελώς διαφορετική εικόνα για το έργο του ποιητή. Ενδεικτικά αναφέρω τι έχει γραφτεί στο «Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον των Πατρών, το 1918»:

«Μία βαθεία εξέτασις της πνευματικής αναπτύξεως των Πατρών έχει να εμφανίση όχι ολίγους λογάδας του πνεύματος, τινές των οποίων εξέλιπον ήδη, άλλοι εξακολουθούσιν ορθοτομούντες τον λόγον της αληθείας, συγγράφοντες και φωτίζοντες διά του πνεύματος την λεωφόρον της προόδου και άλλοι θεραπεύοντες τας Μούσας διά της ποιήσεως, της μουσικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής και εν γένει των ευγενών τεχνών…

Εις τας Πάτρας είδε το φως ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς, με τα ποιητικά έργα τού οποίου γαλουχείται η Ελληνική ψυχή».

Επίσης, αν ο Κωστής Παλαμάς δεν θεωρούνταν εξέχων πνευματικός δημιουργός, δεν θα αφιέρωνε το ανωτέρω περιοδικό 8 σελίδες για να παρουσιάσει το σπίτι που γεννήθηκε ο ποιητής, ανάμεσα στα τόσες χιλιάδες σπίτια της πόλης, πολλά εκ των οποίων ανάθρεψαν μεγάλες μορφές της ελληνικής πολιτικής και πνευματικής ζωής. Φιλοξένησε επίσης και το ποίημα του Παλαμά «Το σπίτι που γεννήθηκα».

Σημαντικό γεγονός για τη συνειδητοποίηση των Πατρινών της αξίας του διαπρεπούς συμπολίτη τους Κωστή Παλαμά, που το 1930 διετέλεσε και Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, υπήρξε η τελετή της εντοιχίσεως αναμνηστικών πλακών, το Μάιο του 1931, στην οικία της οδού Κορίνθου, όπου γεννήθηκε ο Παλαμάς. Ο ποιητής συγκινημένος για την τιμή που του έγινε απέστειλε επιστολή εις τον Νομάρχη Καλογερόπουλο, ως πρόεδρο της Επιτροπής Τουρισμού:

"Αθήναι 1 Μαΐου 1931    Αξιότιμε κύριε Νομάρχα

Τίτλος εξαιρετικής τιμής δι’ εμέ είναι η απόφασις της Τοπικής Επιτροπής Τουρισμού Πατρών να εντοιχίση αναμνηστικήν πλάκα εκεί όπου ηξιώθην, προ εβδομήκοντα και πλέον ετών, εις την ιστορικήν μεγαλώνυμον πόλιν, να ίδω το φως της ημέρας. Βαθύτατα λυπούμαι ότι αδυνατώ, διά λόγους απαραβάτους, να παραστώ εις την εορτήν και να είπω της ψυχής μου την συγκίνησιν.

Ευχαριστώ διά την έκτακτον απροσδόκητον τιμήν, παρακαλώ να με κρίνητε συγκαταβατικά διά την απουσίαν μου και να συγχωρήσητε. Προς τούτοις με συγκινεί ιδιαιτέρως ο εντειχισμός αναμνηστικής πλακός επί της αυτής οικίας όπου εγεννήθη, ολίγα έτη προ εμού, η Ματθίλδη Σεράο, εκλεκτόν μέλος της πνευματικής Ιταλίας, πλουσίας εις την τέχνην και τα γράμματα.

Μετά πάσης τιμής - Κωστής Παλαμάς"

Η τοποθέτηση της αναμνηστικής πλάκας στην οικία που γεννήθηκε ο ποιητής, πέραν της σηματοδότησης στους Πατρινούς και στους περαστικούς ότι εκεί πρωτοείδε το φως ο εθνικός μας Ποιητής, ήταν μια σημαντική ενέργεια καθώς στάθηκε σωστική για περιπέτειες του σπιτιού (κατεδάφιση κ.λπ.) τα μετέπειτα χρόνια και μια συνεχής υπενθύμιση των Πατρινών για την τύχη του οικήματος.

Το 1936, στη συμπλήρωση 50ετίας από της εκδόσεως του πρώτου έργου του Κ. Παλαμά, έγιναν στην Πάτρα αρκετές εκδηλώσεις και μεγάλη ήταν η προβολή του Ποιητή και του έργου του απ’ όλον τον τοπικό τύπο. Ως Πρόεδρος της Επιτροπής του εορτασμού του Ιωβηλαίου του Παλαμά είχε οριστεί ο Δήμαρχος Πατρέων, Βασίλειος Ρούφος. Στα «Αχαϊκά» του 1943 σημειώνονται και τα παρακάτω:

«…Στα 1936 ήταν που άρχισαν να γίνονται εορτασμοί για τα πενηντάχρονα της φιλολογικής ζωής του ποιητή, που ξεκίνημά της λογαριάστηκε η έκδοση του πρώτου βιβλίου του "Τραγούδια της Πατρίδας μου" στα 1886. Η Αθήνα έκαμε την αρχή, η Θεσσαλονίκη κι άλλες πόλεις ακολούθησαν. Ο αντίλαλος από την κίνηση αυτή έφτασε φυσικά ως την Πάτρα και το κοινό άρχισε να πληροφορείται και να προετοιμάζεται. Η σκέψη πως ο ποιητής είχε γεννηθεί εδώ, δημιουργούσε ένα ξεχωριστό αίσθημα περηφάνειας. Καμιά φρόνιμη κοινωνία δε θ’ άφηνε μιαν τέτοιαν ανεπάντεχη τιμή να χτυπήση τη θύρα της χωρίς να την υποδεχθή μ’ ανοιχτές αγκάλες.

Εκείνη τη στιγμή ρίχτηκε η ιδέα πως θα έπρεπε να γίνη ένας εορτασμός και στην Πάτρα για το γεγονός αυτό. Καμιά δεκαριά άνθρωποι μαζεύτηκαν ένα βράδυ στην αίθουσα ενός φιλόξενου σωματείου και πήραν την απόφαση να κάμουν την ιδέα έργο. Σχηματίστηκε γρήγορα μια επιτροπή από 22 πρόσωπα και (τι περίεργο!) η πλειοψηφία της αποτελέστηκε από πολιτικούς και εκπαιδευτικούς, από εκείνα δηλαδή ακριβώς τα στοιχεία που γι’ αυτά η σατυρική πένα του ποιητή είχε χαράξει μερικά χρόνια πρωτύτερα καφτερούς στίχους…

Ο ποιητής παρακλήθηκε να τιμήσει την εορτή αλλά η ηλικία  κι η υγεία του δεν του επιτρέψανε να κατέβη. Στις 18 Απριλίου 1936 έγινε η τιμητική συγκέντρωση. Ένα λεύκωμα αναμνηστικό μοιράστηκε σ’ όσους έλαβαν μέρος. Η αίθουσα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών είδε εκείνο το απομεσήμερο εξαιρετική δόξα. Μοναδικό ήταν το φαινόμενο ενός κόσμου ασφυκτικά στοιβαγμένου να χειροκροτή μ’ ενθουσιασμό τους τέσσερες ομιλητές που κράτησαν το βήμα, και τις απαγγελίες μιας κυρίας που συνόδευσαν τις ομιλίες».

Στις 27 Φεβρουαρίου 1943, στην πιο βαθειά και απαίσια νύχτα της Ιταλογερμανικής Κατοχής, ο 84χρονος Κωστής Παλαμάς έκλεισε τα βαριά και ασάλευτα βλέφαρά του. Το Έθνος τον ξεπροβόδισε τραγουδώντας τον Εθνικό μας Ύμνο και από την επομένη ο Ποιητής ρίζωσε στην εθνική μας συνείδηση.

Από το αφιέρωμα στον Παλαμά του περιοδικού «Αχαϊκά», στο τεύχος Ιουνίου 1943, διαβάζουμε για τις ενέργειες των Πατρινών στο άγγελμα του θανάτου του ποιητή και τα φιλολογικά μνημόσυνα που ακολούθησαν:

«Την επομένη του θανάτου του Παλαμά, το Πανελλήνιο μάθαινε με συντριβή το θλιβερό γεγονός. Το πρωί της ίδιας ημέρας συνήλθε υπό την προεδρεία του Δημάρχου κ. Ανδρέα Ζωιοπούλου το Δημοτικό Συμβούλιο Πατρέων σε έκτακτη συνεδρίαση. Εξέδωκε τιμητικό ψήφισμα συμμετοχής στο μεγάλο πένθος της γενέθλιας πόλεως του εθνικού ποιητή, ώρισε μια γενναία εισφορά στη μνήμη του, αποφάσισε να ονομάση μιαν οδό της πόλεως με το όνομά του και ανάθεσε σε μιαν τριμελή επιτροπή την οργάνωση φιλολογικού μνημοσύνου. Στην οικογένεια του ποιητή στάλησαν βαθύτατα συλλυπητήρια και αντίγραφο του ψηφίσματος".

Η επιβλητικότερη όμως εκδήλωση στη μνήμη του Παλαμά, εκ μέρους της γενέτειράς του, ήταν το φιλολογικό μνημόσυνο του Δήμου που έγινε στις 21 Μαρτίου 1943 στο Δημοτικό θέατρο. Ήταν το πρώτο μνημόσυνο που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα για τον Παλαμά. Η κοσμοσυρροή ήταν αξιοσημείωτη για τα χρονικά της Πάτρας όπου παρευρέθηκαν όλες οι αρχές. Πολλοί δέχτηκαν να σταθούν όρθιοι στη γεμάτη πια πλατεία και τα θεωρεία του θεάτρου, οι περισσότεροι ανέβηκαν και γιόμισαν και τη γαλαρία και το υπερώο ακόμα. Μνημόσυνα φιλολογικά για τον Παλαμά έγιναν και σε όλα τα σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως Πατρών, σύμφωνα με διαταγή του Υπουργού της Παιδείας».

ΟΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ Κ. ΠΑΛΑΜΑ ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΣ ΠΑΛΑΜΑ

Μετά το θάνατο του ποιητή, δεν υπάρχει χρονιά που να μην συναντήσουμε αναφορά για τον Παλαμά και το πολυσχιδές έργο του σε εφημερίδα ή περιοδικό των Πατρών. Γνωστοί και καταξιωμένοι λογοτέχνες αλλά και δόκιμοι συγγραφείς θα καταπιαστούν με τον μεγάλο Πατρινό ποιητή παρουσιάζοντας και αναλύοντας κάθε πτυχή του έργου του. Εκατοντάδες τα κείμενα και όλα αξιόλογα. Ιδιαίτερα το πρώτο τρίμηνο εκάστου έτους, πριν, κατά και μετά την ημερομηνία του θανάτου του, πυκνά είναι τα αφιερώματα και τα φιλολογικά μνημόσυνα για τον μεγάλο βάρδο της φυλής. Την σκυτάλη κατά καιρούς πήραν και τα πνευματικά σωματεία που δρούσαν στην Πάτρα, όπως τα Λαϊκά Αναγνωστήρια, το Πνευματικό Κέντρο Πατρών, η Αχαϊκή Εταιρεία Μελετών, η Εταιρεία Νέων Επιστημόνων Πατρών, η Διακίδειος Σχολή Λαού, η Εταιρεία Λογοτεχνών Ν. Δ. Ελλάδος, ο Σύλλογος Νέων Καλλιτεχνών Πατρών κ.ά.

Το Φεβρουάριο του 1946 αλλά και το 1948 ο Δημήτριος Π. Συναδινός σε διαλέξεις του για τον ποιητή στην Πάτρα επανέλαβε την πρότασή του για απαλλοτρίωση της οικίας Παλαμά και μετατροπή της σε τόπο πνευματικής Εστίας. Τον Οκτώβριο του 1948 η πρόταση κατατέθηκε με επίσημο έγγραφο των «Λαϊκών Αναγνωστήριων» των Πατρών προς το Υπουργείο Παιδείας και την Ακαδημία Αθηνών.

Η ΕΣΗΕΠΗΝ – η Ένωση Συντακτών Ημερησίου Τύπου, είχε πρωτοστατήσει το 1943, για να στηθεί στην πόλη μας η μαρμάρινη προτομή του και είχε συστήσει μια επιτροπή. Όμως τα γεγονότα του εμφυλίου που μεσολάβησαν ήσαν αποτρεπτικά για μια τέτοια κίνηση, πλην όμως η ιδέα δεν είχε ξεχαστεί και με τη συνηγορία του Αχαιού Υπουργού Κοινωνικής Προνοίας, Φωκίωνος Ζαΐμη, συγκροτήθηκε επίσημα ερανική επιτροπή με Β.Δ/γμα που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 168 του 1951.

Άμεσες ήταν οι ενέργειες της ερανικής επιτροπής, η οποία προχώρησε σε δημόσιο έρανο στην Πάτρα, αγόρασε την προτομή του Παλαμά, έργο του γλύπτη Κων/νου Δημητριάδη και τέλος τοποθέτησε το έργο στην τριγωνική πλατεία στο κάτω μέρος των Υψηλών Αλωνίων.

Τα αποκαλυπτήρια της προτομής έγιναν την παραμονή της εθνικής μας εορτής, την 24^η Μαρτίου 1952:

«…Εις την τελετήν είχον κληθή και τα τέκνα του αειμνήστου ποιητού, τα οποία σχετικών απήντησαν εις τον Δήμαρχον κ. Ρούφον διά του ακολούθου τηλεγραφήματος:

"Εκφράζομεν θερμάς ευχαριστίας και βαθυτάτην συγκίνησίν μας προς τον κ. Δήμαρχον Πατρέων και την αξιότιμον επιτροπήν ανεγέρσεως προτομής αειμνήστου ποιητού πατέρα μας εις γενέτειραν πόλιν Πατρών που τόσον ηγάπησε και ετραγούδησεν. Ατυχώς αδυνατούμεν παραστώμεν αποκαλυπτήρια. Αδελφός μου απουσιάζων εξ Αθηνών, θέλει ιδιαιτέρως λυπηθή. Ολοψύχως ευχαριστούμεν τον κ. δήμαρχον και την πόλιν Πατρών δι’ έξοχον πρωτοβουλίαν, ως και διά την τιμητικήν προς ημάς πρόσκλησιν.

ΝΑΥΣΙΚΑ ΠΑΛΑΜΑ".

Επί τη ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Παλαμά στα Ψηλά Αλώνια, ξαναήρθε στην επιφάνεια το ζήτημα του σπιτιού του ποιητή. Ένα από τα παλιότερα δημοσιεύματα είναι του Σοφοκλή Λ. Κολαΐτη, μετέπειτα διευθυντή του Συνδέσμου Βιομηχανιών Πελοποννήσου & Δυτ. Ελλάδος και Προέδρου του Πολιτιστικού Κέντρου Πατρών. Ο Κολαΐτης σε επιστολή του στην εφημερίδα «Η Βραδυνή» της 1-4-1953, επαναφέρει το αίτημα της πόλης να μετατραπεί το σπίτι του Παλαμά σε Πνευματικό μουσείο, καθώς η χρονιά εκείνη είχε χαρακτηριστεί ως «Παλαμικό Έτος» για τα 10 χρόνια από το θάνατο του ποιητή.

Ο Δ. Συναδινός για το «Έτος Παλαμά» σε ομιλία του στην Πάτρα την 1-3-1959, εισηγήθηκε να γίνει το σπίτι που γεννήθηκε ο ποιητής, «Παλαμαία Στέγη Γραμμάτων». Την υιοθέτησε και ο τότε Δήμαρχος Βασίλειος Ρούφος που υποσχέθηκε ότι θα κάνει ό,τι μπορούσε για να την πραγματοποιήσει.

Την πρόταση αυτή την επανέλαβε ο Συναδινός και κατά την ομιλία του στην Πάτρα την 1-3-1963, στο επίσημο μνημόσυνο που οργάνωσε η Αχαϊκή Εταιρεία Μελετών για τα 20 χρόνια από το θάνατο του ποιητή.

Το 1972, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Γκολφινόπουλου, ανακαινίστηκε η πλατεία Νόρμαν και αποφασίστηκε να μεταφερθεί η προτομή του Παλαμά από το κηπάριο των Υψηλών Αλωνίων στη νέα πλατεία. Τελικά η απόφαση δεν υλοποιήθηκε καθόσον υπήρξαν πολλές αντιδράσεις. Έτσι προχώρησαν στην παραγγελία νέου Ανδριάντα με τον ποιητή καθήμενο.

Η πρωτοβουλία ανέγερσης του γλυπτικού συμπλέγματος του Κωστή Παλαμά ανήκει στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Πελοποννήσου, η οποία συγκέντρωσε το ποσόν των 220.000 δρχ. μετά από έρανο. Το έργο ήταν του γλύπτη Βάσου Φαληρέα και τοποθετήθηκε στις 10-2-1974 στην πλατεία, πρώην Νόρμαν και νυν Κωστή Παλαμά.

Με την πτώση της δικτατορίας ο προαναφερθείς Σοφοκλής Κολαΐτης βρίσκεται διορισμένος Δημοτικός Σύμβουλος Πατρέων. Στις 29 Απριλίου 1975 υποβάλλει πρόταση προς το Δημοτικό Συμβούλιο ώστε να αναληφθεί πρωτοβουλία εκ μέρους του Δήμου για να γίνει η οικία Παλαμά Πνευματικό Μουσείο. Η πρότασή του συζητήθηκε στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου στις 23 Μαΐου 1975.

Στα 40 χρόνια από τον θάνατο του Κωστή Παλαμά ένα σημαντικό γεγονός χαροποίησε τους Πατρινούς καθώς με απόφαση της Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη (ΦΕΚ 128/23-3-1983), η οικία Παλαμά χαρακτηρίστηκε «ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, γιατί σε αυτό γεννήθηκε ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς, καθώς πρόκειται για αρχιτεκτονικά αξιόλογο διώροφο κτήριο με απλή νεοκλασική μορφή, με ενδιαφέρουσα τοξοστοιχία στο ισόγειο».

Ήταν μια σημαντική εξέλιξη που στην ουσία «έσωσε» οριστικά το ακίνητο από περαιτέρω περιπέτειες, όπως κατεδάφιση και ανύψωση πολυωρόφου κτιρίου, κάτι που συνέβη στα γειτονικά σπίτια.

Ιδιαίτερα πολύπλευρες ήσαν το 1993 οι εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή καθώς ολόκληρη η Ελλάδα τιμούσε τη μνήμη ενός μεγάλου των Γραμμάτων μας. Πολυσέλιδα αφιερώματα σε εφημερίδες, περιοδικά και ραδιοτηλεοπτικά μέσα, όπως και πλείστες οι ομιλίες με αναλύσεις του έργου και της προσωπικότητάς του.

Ένας από τους πιο ένθερμους αγωνιστές για να αποκτηθεί από τον Δήμο ή από το Δημόσιο η οικία Παλαμά και να γίνει μια Στέγη Γραμμάτων, είναι ο Πρόεδρος της Εταιρείας μας, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, ο οποίος από πολλές θέσεις που είχε, όπως του Δημοτικού και Νομαρχιακού Συμβούλου αλλά και ως Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών, βοήθησε στην επίτευξη του σκοπού.

Ως εκλεγμένος Δημοτικός Σύμβουλος Πατρέων, στις 27-2-1997, κατέθεσε πρόταση στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου για αγορά από τον Δήμο του σπιτιού του Κωστή Παλαμά και τη διαμόρφωσή του σε Μουσείο. Το θέμα συζητήθηκε στις 3 Μαρτίου 1997, όπου εισέπραξε ένα γενικόλογο ευχολόγιο από το Δημοτικό Συμβούλιο.

Όμως δεν απογοητεύθηκε και στις 5-9-1997 επ’ ευκαιρία της ανάθεσης στην Ελλάδα της τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, κατέθεσε νέα πρόταση στο Δημοτικό Συμβούλιο. Αλλά η τύχη και της πρότασης αυτής ήταν η ίδια: Ο Δήμος είχε τη διάθεση, αλλά πέταξε την ευθύνη στο Υπουργείο Πολιτισμού για να δώσει τη λύση…

Όλο το επόμενο διάστημα πέρασε με συνεχείς οχλήσεις των αρμοδίων, κυρίως από τη δραστήρια Εταιρεία Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος. Το 2003 γιορτάστηκαν με πολλές εκδηλώσεις τα 60χρονα από το θάνατο του ποιητή. Πλήθος δημοσιευμάτων είδαν το φως από εκλεκτούς ανθρώπους του πνεύματος, πολλοί εκ των οποίων ήταν μέλη της Εταιρείας Λογοτεχνών. Ενδεικτικά αναφέρω την Γωγώ Καραλή, τον Σοφοκλή Κολαΐτη, τον Παύλο Μαρινάκη, τον Άγγελο Λιβαθινό, τον Λεωνίδα Μαργαρίτη, την Σοφία Κλήμη-Παναγιωτοπούλου, τον Δημήτρη Μουσά κ.ά.

Το 2004 ήταν σημαντικό για τη χώρα μας καθώς τη χρονιά εκείνη διεξήχθη η 28^η Ολυμπιάδα της Αθήνας. Το χρήμα έρρεε άφθονο με την κατασκευή πολλών έργων, ιδίως στην Πρωτεύουσα, αλλά και εδώ στην Πάτρα, αφού εγκρίθηκαν οι προτάσεις του Δήμου στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, για πολλά έργα, όχι όμως για την αγορά της οικίας Παλαμά που έμεινε στις καλένδες παρά τις κατά καιρούς μεγαλόστομες διακηρύξεις των τοπικών αρχόντων.

Το 2005 ο Λεωνίδας Μαργαρίτης, ως εκλεγμένος Νομαρχιακός Σύμβουλος, κατέθεσε αίτημα προς το Νομαρχιακό Συμβούλιο Αχαΐας για απαλλοτρίωση της οικίας Παλαμά και Δημιουργία Μουσείου ενθυμημάτων. Το αίτημα συζητήθηκε στις 21-3-2005 και ελήφθη η υπ’ αριθμ. 51 απόφαση κατά την οποία το Νομαρχιακό Συμβούλιο ομόφωνα αποφάσισε να ζητήσει από το Υπουργείο Πολιτισμού να αγοράσει την οικία Παλαμά και να την μετατρέψει σε Μουσείο ενθυμημάτων "Κωστή Παλαμά". 

Αλλά και ο τότε Δήμαρχος Πατρέων, ο κ. Ανδρέας Καράβολας, το 2005, ανέλαβε πρωτοβουλία και ζήτησε από το Υπουργείο Πολιτισμού να αποκτηθεί από το Δημόσιο η οικία Παλαμά.

Χρονιά ορόσημο για τη σύγχρονη ιστορία της Πάτρας ήταν το 2006, καθώς η πόλη θα αναδεικνυόταν στο υψηλότερο βάθρο της Ευρώπης ως Πολιτιστική της Πρωτεύουσα. Αλλά και πάλι, η περίφημη αξιοποίηση της οικίας Παλαμά και η μετατροπή της σε Μουσείο Ενθυμημάτων πέρασε σε δεύτερη μοίρα. Το μόνο που έγινε ήταν στα δύο παράθυρα του σπιτιού, η ανάρτηση ενός σεντονιού-αφίσας με την φωτογραφία του Παλαμά συνοδευόμενη με τρία δίστιχα από το ποίημά του «Το σπίτι που γεννήθηκα».

Το 2009 γιορτάστηκε με ιδιαίτερη λαμπρότητα και οι εκδηλώσεις που έγιναν για τον Παλαμά το έτος αυτό ξεχωρίζουν απ’ όλες τις προηγούμενες αλλά και τις επόμενες χρονιές. Οι εκδηλώσεις του έτους αυτού είναι χαρακτηριστικές για το πλήθος, την πρωτοτυπία αλλά και τη σταθερή διεκδίκηση της απόκτησης της οικίας Κ. Παλαμά από το Δημόσιο.

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων αυτών σημαντική ήταν η πρωτοβουλία που πήρε ο Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, για την ευαισθητοποίηση αρχών και πολιτών με τη σύνταξη ενός κειμένου και την συγκέντρωση υπογραφών από εκπροσώπους φορέων και από 3.000 περίπου συμπολίτες μας διαφόρων επαγγελμάτων.

Επίσης, η Εταιρεία Λογοτεχνών εξέδωσε το 2009 δύο (2) πολυσέλιδους τόμους των «Αχαϊκών», τα Νο 14 & 15. Το 14^ο τεύχος των «Αχαϊκών» ήταν αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά και εμπεριέχει το κατασχεμένο από τις Ιταλικές Αρχές Κατοχής, το μοναδικό σωζόμενο 16^ο τεύχος των «Αχαϊκών», του Ιουνίου του 1943.

Στη χώρα μας όμως από τα μέσα του 2009 άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια της οικονομικής κρίσης που στη συνέχεια θα την οδηγήσει στην αγκαλιά του ΔΝΤ και στα επαίσχυντα μνημόνια. Παρόλα αυτά, συνεχή ήταν και τα αιτήματα των Πατρινών να μετατραπεί η οικία Παλαμά σε Μουσείο, προτείνοντας μάλιστα την αγορά της ακόμα και με τη επιβολή τέλους, αντίστοιχου με εκείνου που υπήρχε για την ανέγερση του νέου Ιερού Ναού του Αγίου Ανδρέα, σε περίπτωση που η Πολιτεία αδυνατούσε να καλύψει το κόστος απαλλοτρίωσης του ακινήτου.

Ο Σύλλογος Πατρινών Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών ανέλαβε πρωτοβουλία ώστε οι ιδιοκτήτες του σπιτιού του Παλαμά (που διέμεναν στην Ελβετία) να προχωρήσουν σε ανταλλαγή του ακινήτου τους με άλλο ισοδύναμης αξίας, που θα τους παραχωρείτο από το Δήμο Πατρέων. Αν και στην αρχή αρνήθηκαν, στο τέλος δέχτηκαν αυτή τη λύση καθόσον το κτίριο έχει κηρυχθεί διατηρητέο, γεγονός που δεν άφηνε περιθώρια αξιοποίησής του στους ιδιοκτήτες του. Για το λόγο αυτό ήλθε το θέμα προς συζήτηση στο Δημοτικό Συμβούλιο στις 15-1-2013. Αν και η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου ήταν ομόφωνη, στην πράξη δεν είχε κάποιο αντίκρισμα, καθώς η γνωστή γραφειοκρατία καλά κρατούσε και κρατεί.

Και ενώ όλα είχαν περιέλθει σε τέλμα, στην «κορύφωση του δράματος», αν θα σωθεί ή όχι το σπίτι του Παλαμά, τη λύση ανέλαβε να δώσει ο «από Μηχανής Θεός», όπως δηλαδή και στην αρχαία ελληνική τραγωδία -απ’ όπου προέρχεται ο όρος- όταν τα προβλήματα οδηγούνταν σε αδιέξοδο, εμφανιζόταν αναπάντεχα στη σκηνή κάποιο θεϊκό πρόσωπο που παρενέβαινε για να δώσει λύση. Έτσι έγινε και στην περίπτωση της οικίας Παλαμά, όπου τη λύση έδωσε ο ομογενής επιχειρηματίας κ. Αθανάσιος Διον. Στεφανόπουλος που εμφανίστηκε από το πουθενά.

Ο Πατρινός Αθανάσιος Στεφανόπουλος που δραστηριοποιείται επαγγελματικά στην Αμερική, αγόρασε τον Νοέμβριο του 2014 την οικία Κωστή Παλαμά και παράλληλα ίδρυσε και την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς» με σκοπό «…τη μελέτη και διάδοση του έργου του ποιητή, την υποστήριξη εκδοτικών και ερευνητικών προγραμμάτων, την ενθάρρυνση και προώθηση νέων ερευνητών και λογοτεχνών με τη διοργάνωση συνεδρίων, σεμιναρίων, μουσικών και θεατρικών παραστάσεων, τη συνεργασία με ιδρύματα και εταιρείες με κοινούς σκοπούς κ.λπ.».

Στις 30 Ιουνίου 2017 στο ανακαινισμένο σπίτι του εθνικού μας ποιητή έγινε η πρώτη εκδήλωση προ των εγκαινίων. Παρουσία του  Μητροπολίτη Πατρών κ. Χρυσοστόμου τελέστηκε ο αγιασμός του κτιρίου και ακολούθησε η παρουσίαση του βιβλίου του Κωστή Παλαμά «Τα Σατιρικά Γυμνάσματα», μια νέα σχολιασμένη έκδοση και σύγχρονη θεώρηση από τον Μιχάλη Μερακλή.

Σημαντική ημέρα για την πόλη της Πάτρας ήταν το Σάββατο 13 Ιανουαρίου 2018. Γιατί τότε έγιναν τα εγκαίνια του ανακαινισμένου σπιτιού παρουσία της Α.Ε. του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλου.

Πλέον, η Πάτρα έχει και καμαρώνει έναν νέο Πνευματικό Φάρο που θα προσφέρει πολλά στη διάδοση του έργου του Εθνικού μας Ποιητή Κωστή Παλαμά, ιδίως στη μαθητιώσα νεολαία αλλά και σε ερευνητές και στον απλό κόσμο. Θα δώσει το έναυσμα για στοχασμό και για συγγραφή νέων πονημάτων, αλλά κυρίως το ερέθισμα για να προσεγγίσει κάποιος τους άγνωστους κόσμους της Ποίησης και -που να ξέρουμε- ίσως και να σταθεί η αιτία να ανοίξουν και άλλοι τα φτερά τους και να πλησιάσουν τον ογκόλιθο του πνεύματος, τον ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ.

Κλείνοντας, σας γνωρίζω ότι η σημερινή ομιλία είναι μια μικρή περίληψη του υπό έκδοση βιβλίου, προσαρμοσμένη στο λίγο χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας. Σύντομα θα έχετε στα χέρια σας όλα τα στοιχεία, αναλυτικά, όπως παρουσιάζονται μέσα στις 150 σελίδες του βιβλίου "Η ΠΑΤΡΑ ΚΑΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ" που θα εκδοθεί με την ευγενική χορηγία της «Στέγης Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς».

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΑΡΝΑΡΟΣ

OMIΛΙΑ ΦΩΤΗ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

OMIΛΙΑ ΦΩΤΗ ΔΗΜΗΤΡΟΠΟΥΛΟΥ

ΣΤΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ

Συνεχίζονται οι προγραμματισμένες εκδηλώσεις της Εταιρείας Λογοτεχνών Νοτιοδυτικής Ελλάδος στη Δημοτική Βιβλιοθήκη για το έτος ΠΑΛΑΜΑ.

Την προσεχή Δευτέρα 28η Ιανουαρίου, στον κύκλο των Φιλολογικών Βραδινών που γίνονται σε συνεργασία με τον Πολιτιστικό Οργανισμό του Δήμου Πατρέων θα μιλήσει στο Αναγνωστήριο της Δημοτικής Βιβλιοθήκης ο τ. Λυκειάρχης, συγγραφέας και ποιητής, τακτικό μέλος  της Εταιρείας Λογοτεχνών κ. Φώτης Δημητρόπουλος, με θέμα: «Η ΠΑΝΑΓΙΑ ΣΤΗΝ ΠΟΙΗΣΗ ΤΟΥ ΠΑΛΑΜΑ».

Ο κ. Δημητρόπουλος έχει ασχοληθεί ιδιαίτερα με τον Εθνικό μας ποιητή και το έργο του .Εισηγήσεις του, διαλέξεις και σχετικά δημοσιεύματά του είναι διάσπαρτα στον ημερήσιο και περιοδικό τύπο ενώ αναμένεται να συμπεριληφθούν στο υπό έκδοση έργο του: «Ο Παλαμάς και η Εποχή του».

H ομιλία του κ. Δημητρόπουλου αναμένεται με έντονο ενδιαφέρον από το κοινό των φιλολογικών Βραδινών ενώ θα πλαισιωθεί από βυζαντινούς ύμνους αφιερωμένους στην Υπεραγία Θεοτόκο η οποία απετέλεσε πηγή έμπνευσης για το ποιητικό  έργο του Παλαμά.

Την εκδήλωση θα προλογίσει και θα συντονίσει ο Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών Λεωνίδας Μαργαρίτης.

Η είσοδος για το κοινό θα είναι ελεύθερη.

Η ΦΙΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΥΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ

     Η ΦΙΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΥΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ. 

 (Ομιλία του Τάκη Τσονάκα στο Φιλολογικό βραδινό της Δευτέρας  26ης Νοεμβρίου 2018 στη Δημοτική ΒιβλιοθήκηΠατρών στο πλαίσιο των Φιλολογικών Βραδινών...)

 "Προς το τέλος του 1814 τρεις ποταποί Έλληνες φίλοι εις την Οδέσσαν, Μανόλης Ξάνθος Πάτμιος, Νικόλαος Σκουφάς Αρτινός, και Ιωάννης Τσακάλης Ιωαννίτης, σύστησαν την γνωστήν εταιρείαν των φιλικών, σκοπεύοντας με αυτήν να απατήσουν τους έλληνες, να τους αποκαταστήσουν και να τους ελευθερώσουν από τους Τούρκους. Όθεν θεσπίζοντας εις αυτήν θρησκευτικές ιεραρχίες και τάξεις και βαθμούς και σύμβολα και ονομάζοντας αρχήν την κεφαλήν της (η οποία ήταν μεν μυστικωτάτη, εψιθυρίζονταν όμως, ο Αυτοκράτορας της Ρωσίας, Αλέξανδρος), αναχώρησεν απόστολος ο μεν Ξάνθος εις Κωνσταντινούπολιν, ο δε Σκουφάς και Τσακάλης εις Μόσχαν και παρατηρώντας και προσέχοντας, εκατηχούσαν όσους εδίδονταν και οι κατηχούμενοι εκατηχούσαν άλλους και εξής όλοι δηλαδή πλανώμενοι και πλανώντας......"

Με αυτόν τον τρόπον περιγράφει την γέννηση της Φιλικής Εταιρείας ο Αθανάσιος Χριστόπουλος στα "Πολιτικά παράλληλα" το 1833. Ο Χριστόπουλος ήταν εκφραστής των συντηρητικών κύκλων, ήταν επιφυλακτικός μπροστά στην πατριωτική έκσταση που συνεπήρε τους έλληνες, ακόμη και αυτούς τους ηγεμόνες που εξουσίαζαν τα παραδουνάβια εδάφη για λογαριασμό των Τούρκων.

Την στάση αυτή οι μελετητές την αποδίδουν στους δεσμούς που είχαν οι Φαναριώτες με το Τουρκικό Φεουδαρχικό καθεστώς και με το όμοιο των ηγεμονιών του Δούναβη, δεσμοί που τους εμπόδιζαν να δεχθούν την αφύπνιση των λαών της Ευρώπης και να δείξουν αρχικά συμπάθεια στην ιδέα της εθνικής ανεξαρτησίας. Ήταν όμως ώριμο το Ελληνικό έθνος για να επαναστατήσει; Στο  ερώτημα αυτό οι επιφανέστεροι των Ελλήνων απαντούσαν: Όχι. Μάλιστα τέσσερεις εξέχοντες Έλληνες οι οποίοι τα τελευταία κρίσιμα  πριν από τον αγώνα  χρόνια, κατοικούσαν εκτός Ελλάδος, οι Ιωάννης Καποδίστριας, Αδαμάντιος Κοραής, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, είχαν δυσμενή γνώμη για την "Φιλική Εταιρεία". Και οι τέσσερεις αποδοκίμαζαν την Εταιρεία και τις ενέργειες της,  γιατί πίστευαν ότι δεν είχε έλθει ακόμη η ώρα για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Νόμιζαν ότι έπρεπε να προηγηθεί η πνευματική άνοδος και η διαφώτιση του έθνους και μετά να ακολουθήσει η πολιτική αναγέννηση. Ο Καποδίστριας αν και γνώριζε την κίνηση της "Φιλικής Εταιρείας", ποτέ δεν έγινε μέλος αυτής και δεν δίσταζε σε κάθε ευκαιρία να αποδοκιμάζει την κίνηση αυτή. Και βέβαια είναι αλήθεια ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης σε επιστολή που έστειλε το 1827 στον τσάρο Νικόλαο γράφει ότι ο Καποδίστριας ήταν σε πλήρη γνώση των ενεργειών του ως αρχηγού της "Φιλικής Εταιρείας" και ακόμη ότι ενθάρρυνε αυτόν κρυφά "ίνα επιχειρήσει την επανάστασιν και ουδένα δισταγμόν δείξη περί της επιτυχίας". Αλλά και αυτά αν είναι αληθινά δεν αλλάζουν τα αισθήματα του Καποδίστρια προς την "Φιλική Εταιρεία", τα οποία πολλές φορές, ποικιλοτρόπως εκδήλωνε. Είναι γνωστό ότι όταν βρισκόταν στο συνέδριο των κρατών της "Ιεράς συμμαχίας", στην  Laybach, και πληροφορήθηκε την έκρηξη του κινήματος στις Ηγεμονίες, λυπήθηκε πάρα πολύ και είπε: "Ιδού μία πρόωρος επανάστασις, η οποία θα καταστρέψει όλας μου τας προσπαθείας δια τη μελλοντικήν ευτυχίαν της Ελλάδος". Ο Κοραής ήταν ακόμη περισσότερο δυσμενής γιατί όπως νόμιζε ήταν πρόωρα για να επαναστατήσουν οι Έλληνες. Σε αχρονολόγητη επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου που γράφτηκε λίγα χρόνια πριν την επανάσταση γράφει: " ... Εις τας παρούσας περιστάσεις είναι αδύνατον και δια την ανεπιστημοσύνην του Έθνους και διότι εγεννήθη άνθρωπος (ο Ναπολέων), όστις δεν θέλει πλέον αφήσει τίποτε να γένη χωρίς αυτού. Χρειάζεται, φίλε, πεντήκοντα τουλάχιστον ακόμη ετών παιδείαν το Γένος, δια να έλθει εις κατάστασιν να κατορθώσει τίποτε αυτοκινήτως και αυτουργώς....". Τα ίδια επαναλαμβάνει αργότερα, σκεπτόμενος πλέον εν ψυχρώ, στην αυτοβιογραφία του που εκδόθηκε στο Παρίσι: " ... Εις τούτο μόνον ηπατήθην, ότι η κατά του τυράννου επανάστασις, την οποίαν έθετεν ο λογισμός μου περί τα μέσα της παρούσης εκατονταετηρίδος, συνέβη τριάκοντα χρόνους αρχύτερα. Ότι δε συνέβη παρά καιρόν, εφάνηκε από την θρασύτητα των αρχηγών της επαναστάσεως ... και από την έπειτα μέχρι της σήμερον αφρονεστάτην διαγωγήν πολλών πολιτευομένων εις την Ελλάδα ...) Περισσότερο σαφής και κατηγορηματικός εκφράστηκε κατά της "Φιλικής Εταιρείας" και των αποστόλων της ο  μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος. Στο υπόμνημα του το επιγραφόμενο: "Παρατηρήσεις εις την παρούσαν κατάστασιν της Πελοποννήσου", το οποίο συνέταξε στην Πίζα στις 20 Μαΐου 1821, έγραψε: " Αν οι Γραικοί είχαν όλα τα δίκαια δια να επιθυμώσι την ανεξαρτησίαν των και δια να προσπαθήσωσι να απιτινάξωσι τον σκληρόν ζυγόν της οθωμανικής διοικήσεως ..., αν το κίνημα των είναι δίκαιον και ο σκοπός αξιέπαινος, ήταν επίσης δίκαιον και αναγκαίον, πριν επιχειρισθώσιν εν έργον τόσον τολμηρόν και κινδυνώδες, να εξετάσωσι τας δυνάμεις των, να παραβάλωσι τα μέσα των με τα του εχθρού και να κάμωσι μίαν ετοιμασίαν ανάλογον με το κίνημα των, έπρεπε να λάβωσι μέτρα, ώστε να γενή η βλάβη του Γένους όσον το δυνατόν ολίγη. ....". Προς τους εφόρους της "Φιλικής Εταιρείας" που ευρίσκοντο στην Οδησσό και του ζήτησαν πληροφορίες για την κατάσταση στην Ελλάδα γράφει στις 26 Δεκεμβρίου του 1821: "Ζητήτε ειδήσεις της πατρίδος σας αλλά τίνες να γράψωσι; Προς τίνα; Και διατί; Οι συμπατριώτες μας ηπατήθηκαν και βλέπουν ότι κινδυνεύει η ύπαρξις των. Ποίοι τους ηπάτησαν; Δεν το ηξεύρω. Οι ψευδαπόστολοι τους εβεβαίωσαν, ότι είναι σύστημα από τους πρωτίστους του Γένους, ότι είναι χρήματα, ότι δεν έχουν ειμή να κινηθώσι και ότι τα άλλα όλα είναι άλλων φροντίς. ...". Στο ίδιο πνεύμα κινείτο και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, όταν τον Οκτώβριο του 1821 έγραφε από το Μεσολόγγι στον Δημήτριο Υψηλάντη, που βρισκόταν στην Πελοπόννησο: "... Η εκλαμπρότης της εγνώρισε και δεν είναι χρεία να την ειπώ, ότι ο αυτάδελφος της ηπατήθη από ανθρώπους, εις τους οποίους δεν έπρεπεν ούτε ακρόασιν να δώσει. Ο  Ιγνάτιος και άλλοι πολλοί, εν οις και εγώ, προείδομεν το κακόν, όταν εκ φήμης ηκούσαμεν, ότι γίνονται διάφορα κινήματα. ...". Την ίδια εποχή 26 Οκτωβρίου 1821, γράφει στους αδελφούς Κουντουριώτες για τις σχεδόν ανυπέρβλητες δυσχέρειες του αγώνα, έγραφε: ".... Ας όψωνται όσοι ακρίτως έρριψαν το έθνος εις τον παρόντα αγώνα, προτού το προετοιμάσωσιν, ως έδει, και αφού το έρριψαν, ούτε οι ίδιοι εστοχάσθησαν πως να το σώσουν, ούτε τους συμβουλεύοντας αυτούς ήκουσαν, και την ένωσιν του έθνους εμπόδισαν εις ίδια τέλη διεγείροντες τον αμαθή λαόν και φέροντες σκάνδαλα, ενώ έπρεπε να φανώσι μεσάζοντες και κήρυκες της παύσεως των παθών και της ενώσεως των μικρών και μεγάλων, των δυνατών και αδυνάτων ...".

Παρά τις γνώμες αυτές των παραπάνω αναφερθέντων εξεχόντων ομογενών και των τυχόν αναποφάσιστων, οι Έλληνες, άφησαν τους δισταγμούς τους ευθύς μόλις κηρύχτηκε η επανάστασης και ετάχθησαν ψυχή και σώμα υπέρ του απελευθερωτικού αγώνα. Οποιαδήποτε επιφύλαξη ή καχυποψία δεν μπορούσε να ανατρέψει το διογκούμενο ρεύμα της εθνικής αφύπνισης, που ενισχύετο γοργά από τους Έλληνες της διασποράς. Ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, η ιδέα του εθνικού κράτους, η ανακάλυψη εκ νέου της αρχαίας ελληνικής σκέψης, η ανάγκη για σύνδεση με ένα μακρινό παρελθόν, η άνοδος των μικρεμπόρων και η δημιουργία μιας τάξης μορφωμένων Ελλήνων χωρίς περγαμηνές ευγενών, συντελούσαν στην ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης. Η "Φιλική Εταιρεία" ήταν μια από τις πολλές μυστικές επαναστατικές εταιρείες που εμφανίστηκαν σε ολόκληρη την Νότια και Ανατολική Ευρώπη κατά το Α΄ τέταρτο του 19ου αιώνα και επιδίδονταν σε συνωμοτικές ενέργειες με στόχο την επικράτηση ποικίλων πολιτικών, κοινωνικών και εθνικιστικών ιδεολογιών.  Γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 1814 στην Οδησσό από τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Εμμανουήλ Ξάνθο, οι οποίοι έλαβαν την αρχική απόφαση για την οργάνωση της επανάστασης.

Πριν  από την "Φιλική Εταιρεία" υπήρξαν και άλλες ελληνικές μυστικές οργανώσεις, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι το "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον".  Ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1809, με σκοπό την πνευματική αναγέννηση και διαφώτιση των Ελλήνων και να προστατεύει τα συμφέροντα των Ελλήνων του Παρισιού,  αλλά κυρίως για την προετοιμασία της εξέγερσης των Ελλήνων ενάντια στους Τούρκους. Ιδρύθηκε από τον εκ Θεσσαλονίκης Γρηγόρη Ζαλίκη, λόγιο άνδρα και διπλωματικό εκπρόσωπο του ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρκλατο Καλλιμάχη.  Γεννήθηκε το 1776 στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε στο  Βουκουρέστι και από το 1802 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι.  Ασχολήθηκε με τα γράμματα και συνέταξε μάλιστα, δύο λεξικά, ένα  απλοελληνικό και ένα γαλλικό. Εξαιτίας των ενασχολήσεών του ήρθε σε επαφή και συνδέθηκε με πολλούς Γάλλους ελληνιστές και άλλους φιλέλληνες, μεταξύ των οποίων και με τον κόμη Μαρία - Γαβριήλ - Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ, αρχαιολόγο, που είχε διατελέσει πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη και ήταν  σημαντικό μέλος  της οργάνωσης.  Τα μέλη υποχρεώνονταν να υποστούν την πολύπλοκη τελετή μυήσεως, έφεραν μυστικούς αριθμούς, ταυτότητες και φορούσαν ένα χρυσό δαχτυλίδι με το σύμβολο της οργάνωσης - δύο χέρια ενωμένα, τα οποία περιβάλλονταν από τα αρχικά ΦΕΔΑ που σήμαιναν "Φιλίας Ελληνικός Δεσμός Άλυτος".   Μέλος του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου” ήταν, ευθύς εξαρχής, και o  Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Γιάννενα, που είχε έρθει στο Παρίσι για να σπουδάσει τις φυσικές επιστήμες. Συμμετείχε στην πενταμελή επιτροπή που συνέταξε το καταστατικό και αποδείχθηκε ιδιαίτερα δραστήριος στη διάδοση των σκοπών της εταιρείας σε κέντρα του ελληνισμού εκτός του Παρισιού, κυρίως δε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη Ρωσία. Μετά την πτώση του Ναπολέοντα το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», το οποίο μέχρι τότε διατηρούσε “κατάστημα” στην οδό Μονσιέ του προαστίου του Αγίου Γερμανού (Σαιν Ζερμαίν), άρχισε να παρακμάζει, όχι μόνο διότι στερήθηκε την υψηλή προστασία που είχε προηγουμένως, αλλά και διότι οι Βουρβόνοι, που επανήλθαν στην εξουσία, δεν διέκειντο ευνοϊκά απέναντι στις μυστικές Εταιρείες, τις οποίες άλλωστε καταδίωκε η "Ιερή Συμμαχία". Μάλιστα ο Ζαλίκης αναγκάσθηκε να μετοικήσει για ένα χρονικό διάστημα στο  Λονδίνο. 

Στον 18ο αιώνα οι Έλληνες σπάνε τα δεσμά της κλειστής οικονομίας και αναπτύσσοντας την εμπορευματική παραγωγή αποκτούν εθνική συνείδηση - διεργασία η οποία ολοκληρώνεται με την επανάσταση του 1821. Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα και οι δύο πρώτες του 19ου αιώνα είναι χρόνια κρίσιμα και σημαντικά για τον ελληνισμό. Οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στην Ευρώπη και στην Βαλκανική, ιδιαίτερα μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, δείχνουν πως το υπόδουλο έθνος προχωρεί σιγά - σιγά προς την απελευθέρωση του.

Αλλά και πριν από το "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον" οι μεγάλες και ανυπόφοροι θλίψεις των υποδούλων και η μεγάλη ιδέα η οποία μαζί με τον εθνικό διαφωτισμό γιγαντώθηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα, διαπότισε μεγάλα στρώματα του λαού και υπήρξαν οι κινητήριες δυνάμεις, οι οποίες ώθησαν κατά καιρούς ονειροπόλους Έλληνες να συμπτύξουν μυστικές εταιρείες, με σκοπό την συντήρηση της εθνικής συνείδησης και της ορθόδοξης πίστης του λαού αλλά και την προπαρασκευή του έθνους προς γενική εξέγερση κατά του δυνάστη.

Τελικός σκοπός των τολμηρών εκείνων πατριωτών, ήταν η εθνική ανεξαρτησία όσο το δυνατόν μεγαλύτερου τμήματος του ελληνικού χώρου και η πολιτική ελευθερία του λαού.

Αξιόπιστες ιστορικές ενδείξεις επισημαίνουν την ύπαρξη πατριωτικής εταιρείας στην υπόδουλο Ελλάδα προ των αρχών του 18ου αιώνα. Ο  από την Μυτιλήνη κληρικός Σεραφείμ Πωγωνάτος, όταν συνελήφθη στην Ρωσία το 1732 κατέθεσε στο δικαστήριο ότι προ του 1700 ακόμη είχε συσταθεί στην Ελλάδα μυστική εταιρεία, επιδιώκουσα την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους "εις αρμόδιον καιρόν".

Την ίδια περίπου εποχή, πολλοί πρόκριτοι στην Ελλάδα, ενθαρρυμένοι από το πολιτικό πρόγραμμα του Μεγάλου Πέτρου περί της τύχης της Ανατολής, οργανώνονταν μυστικά κάτω από τα μάτια των Τούρκων, υποσχόμενοι με όρκο αμοιβαία βοήθεια κατά του τυράννου δια τους εαυτούς των και τα παιδιά των μέχρι της αναμενόμενης εθνικής απελευθέρωσης.

Στην Μάνη αναφέρεται η ύπαρξη μεταξύ των προκρίτων μυστικής εταιρείας αντιπρόσωποι της οποίας έφθασαν μέχρι την Αικατερίνη Β΄, ζητούντες βοήθεια και προστασία. Η συνωμοτική δραστηριότητα των Ελλήνων βρήκε πεδίο ανάπτυξης κυρίως εκτός των ορίων της υποδούλου χώρας, στα ευρωπαϊκά κράτη, όπου δια λόγους πολιτικούς ή αισθηματικούς ήταν συμπαθής η υπόθεση των Ελλήνων, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου η κυριαρχία του Σουλτάνου ήταν ψιλή και σκιώδης και όπου το ελληνικό στοιχείο αφού αναπτύχθηκε οικονομικά και πνευματικά δέσποζε στον ντόπιο πληθυσμό, επίσης μεταξύ των ελληνικών παροικιών πού ήκμαζαν στο εξωτερικό και μάλιστα σε πολλές πόλεις και λιμάνια της απέραντης αυτοκρατορίας των Αψβούργων, σε πείσμα της φιλοτουρκικής πολιτικής της επίσημης εξουσίας.

Στην αγία Ρωσία, όπου επί Μεγάλου Πέτρου και των διαδόχων του, κάθε κίνηση κατά των Τούρκων ήταν ευπρόσδεκτη, οι Έλληνες καλυπτόμενοι πίσω από τα Ρώσικα πολιτικά σχέδια περί επεκτάσεως της Ρωσικής κυριαρχίας μέχρι του Αιγαίου,  είχαν την δυνατότητα να εργάζονται συνωμοτικά για την εθνική υπόθεση.

Είναι γνωστό ότι στην Μόσχα επί Αικατερίνης Β΄ ο ιατρός Πέτρος Μελισσηνός ίδρυσε μυστική εταιρεία και υπέθαλπε σχέδια για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες υπήρξαν άριστες συνθήκες για την ανάπτυξη ελληνικών απελευθερωτικών κινήσεων και την θεμελίωση αναλόγων πολιτικών σχεδίων.  Τόσο οι Έλληνες ηγεμόνες και οι αυλές τους, όσο και το πλήθος των Ελλήνων εμπόρων δημιούργησαν στην Βλαχομπογδανίαν μια θαυμάσια πνευματική άνθηση και κατά την μορφή και κατά την ουσία ελληνική. Η συστηματική καλλιέργεια των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων, στις σχολές του Βουκουρεστίου, του Ιασίου κλπ. επανέφεραν στο νου των Ελλήνων έντονο τον πόθο της δημιουργίας ελεύθερου ελληνικού κράτους στην κυρίως Ελλάδα.

Στον κύκλο των προσπαθειών αυτών περιλαμβάνεται και η ίδρυση από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρο Μουρούζη της ελληνικής λέσχης "Αλέξανδρος" στην Ερμανούπολη της Τρανσυλβανίας το 1777.  

Το έτος 1780 συναντάμε στο Βουκουρέστι την "Εταιρεία των Φίλων", ελληνική μυστική απελευθερωτική οργάνωση στην οποία μετείχαν πλην των Ελλήνων και ντόπιοι Βλάχοι. Μέλος ιδρυτικό αυτής υπήρξε και ο Ρήγας Φεραίος. Ο ηγεμών της Βλαχίας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Φιραρής, μετά την φυγή του από τις ηγεμονίες ίδρυσε στην Ρωσία το 1787 την εταιρεία "Φοίνιξ" με σκοπό την απελευθέρωση των υποδούλων λαών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.  Αυτός πρώτος κατά τα έτη της ηγεμονίας του (1785 - 1786) φέρεται ότι μύησε στα πατριωτικά σχέδια τον Ρήγα Φεραίο, ο οποίος τον ακολούθησε για λίγο κατά την φυγή του. Ο ίδιος ο Φεραίος μύησε μεταγενέστερα το 1807, στα σχέδια του και τον πρώην ηγεμόνα Κωνσταντίνο Υψηλάντη, πατέρα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, βραδύτερα δε το 1812 και τον άρτι αφιχθέντα στη Ρωσία Ιωάννη Καποδίστρια. Η εταιρεία αυτή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου - Φιραρή διαδόθηκε γρήγορα στην Μολδοβλαχία, στην Κωνσταντινούπολη, στην Στερεά και Νησιωτική Ελλάδα και από αυτήν προφανώς εμπνεύστηκε ο Ρήγας για να ιδρύσει στο Βουκουρέστι νέα μυστική εταιρεία στις ίδιες βάσεις. Γνωστές σήμερα μυστικές εταιρείες σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης είναι οι: "Ρόπαλον του Ηρακλέους",  "Εταιρεία της Αθηνάς",   "Εταιρεία των Καλών Φίλων",  "Εταιρεία των Φίλων", τέλος στην Κωνσταντινούπολη ιδρύεται από τον Ηλία Χρυσοσπάθη η «Εταιρεία των Καλών Εξαδέλφων»  που συνυπάρχει για μικρό χρονικό διάστημα με την Φιλική Εταιρεία πριν να απορροφηθεί τελικά από αυτήν. Οι εταιρείες  αυτές έχουν άμεση εξάρτηση ή σχέση με την εταιρεία που ίδρυσε ο Ρήγας. Η θαυμάσια ενεργητικότητα του Βελεστινλή, τα καινοφανή περί των λαών της Βαλκανικής και γενικότερα της Ανατολής σχέδια του, τα ποικίλα πεζά και έμμετρα κηρύγματα του προς τους υπόδουλους, η χάρτα και ο Θούριος και η "Πολιτική Διοίκηση", και τα λοιπά πνευματικά του δημιουργήματα, η συνωμοτική δραστηριότητα της εταιρείας του και των παραρτημάτων αυτής, τέλος το τραγικό του μαρτύριο, προκάλεσαν στις καρδιές των Ελλήνων ζωηρά και ελευθέρια αισθήματα και την αμετάκλητη απόφαση της εκδίκησης. Για τούτο ο Ρήγας τοποθετήθηκε στην κορυφή των πάσης φύσεως εταιριστικών κινήσεων των Ελλήνων για την εθνική τους ελευθερία και δικαίως θεωρείται ο μέγας εθναπόστολος και ο σπουδαιότερος από τους προδρόμους της "Φιλικής Εταιρείας". 

Στο Παρίσι σημειώθηκε αξιόλογη φιλελληνική δραστηριότητα κάποιων επιφανών Γάλλων και λίγων Ελλήνων, οι οποίοι συναθροίζονταν στο σπίτι της Κύπριας λογίας Ελισάβετ Λουμάκη - Chenier, η οποία ενέπνευσε προφανώς στον υιό της, τον μεγάλο ποιητή Ανδρέα Chenier και σε άλλους γνωστούς Γάλλους συγγραφείς την αγάπη τους για την Ελλάδα. Η κίνηση αυτή των Παρισίων γίνεται περισσότερο συγκεκριμένη και σαφής μετά τον θάνατο της  Ελισάβετ   Chenier, όταν ανέλαβε την πρωτοβουλία, όπως ελέχθη και παραπάνω  ο Μακεδόνας Γρηγόρης Ζαλίκης υπό την προστασία του Γάλλου διπλωμάτη και αρχαιολόγου Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ. Ο Ιωάννης Φιλήμων στο ιστορικό του δοκίμιο περί της ελληνικής επανάστασης, έδωκε αξιόλογα αν και όχι επαρκή στοιχεία, περί της φιλελληνικής εκείνης οργάνωσης των Παρισίων.

Η στο Παρίσι "Ελληνική Εταιρεία" ιδρυθείσα το 1809 και το "Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο" της αποτελούν τους πλησιέστερους προδρόμους της "Φιλικής Εταιρείας" του 1814. Ένας τουλάχιστον των εταίρων της πρώτης, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, υπήρξε εκ των ιδρυτών της δευτέρας. Οι δύο αυτές εταιρείες έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στις προσωνυμίες, τα σύμβολα και τους όρους, την διαδικασία της κατήχησης κλπ. ώστε στην Οδησσό η ιδρυθείσα "Φιλική Εταιρεία" θεωρήθηκε από κάποιους ως απλή αναμόρφωση της "Εταιρείας των Παρισίων". Κατά την εποχή αυτή δρουν στην Ιταλία μυστικές εταιρείες με σκοπό την εξέγερση του Ιταλικού λαού, κατά του Αυστριακού δυνάστη. Από αυτούς προφανώς εμπνευσμένοι και οι Έλληνες της Ιταλίας, σχηματίζουν μικρές συνωμοτικές ομάδες υπέρ της απελευθέρωσης της δικής τους πατρίδας.

Στο Λιβόρνο, τον μεγάλο εμπορικό λιμένα της Μεσογείου, μαρτυρείτε μεταξύ των μελών της ακμαίας Ελληνικής Παροικίας ζωηρή εταιριστική κίνηση, η οποία είχε αναπτυχθεί πολύ στις αρχές του 19ου αιώνα.

Την εποχή αυτή υπάρχει στην Κέρκυρα η "Εταιρεία των Φίλων" ευρισκομένη σε στενή επαφή μετά των εταιρειών του Παρισιού και Λιβόρνου.  Την ίδια εποχή εμφανίζεται στη Βιέννη η «Εταιρεία των 5» ή «της Σιωπής των Ελλήνων» που θεωρείται αδελφή της ιταλικής εταιρείας των Καρμπονάρων,  στην οποία μετέχει και ο εν Ιταλία ευρισκόμενος ποιητής Ανδρέας Κάλβος. Η αστυνομία στην Βενετία, όπως πληροφορούμεθα από έγγραφα της, έχει επισημάνει την ύπαρξη της μυστικής εταιρείας   "Εταιρεία των πέντε" ή "Σιωπή των Ελλήνων", η οποία ενομίζετο υπό των Αυστριακών ως αδελφή της εταιρείας των Ιταλών Καρμπονάρων αποβλέπουσα στην ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ας σημειωθεί και ότι το 1812 ιδρύεται στο Παρίσι η εταιρεία «Αθηνά»    

Στην καρδιά της Ελλάδας, στην Αθήνα, ιδρύθηκε αρχικά η "Φιλαθηναϊκή Ακαδημία" και αργότερα το 1813  η "Φιλόμουσος Εταιρεία"  πρώτα στην Αθήνα, μετά στην Βιέννη και μετά τη διάλυσή της εκεί από τον Μέττερνιχ, στο Μόναχο. Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" πολλά οφείλει στις δραστηριότητες του Ιωάννη Καποδίστρια που βρίσκεται για αυτό τον σκοπό σε επαφή με μία ιδιαίτερα σημαντική επτανησιακή προσωπικότητα, τον Διονύσιο Ρώμα.

 Αμφότερες προβάλλουν μορφωτικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς, όπισθεν των οποίων εκρύπτετο η επιδίωξη του μεγάλου εθνικού πόθου των Ελλήνων.

Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" των Αθηνών έδωσε μετά από λίγο (1814) αφορμή στους ευρισκόμενους στην Βιέννη μεγάλους Έλληνες Ιωάννη Καποδίστρια, Ιγνάτιο Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας και Άνθιμο Γαζή να οργανώσουν την νέα "Φιλόμουσο Εταιρεία" της οποίας έδρα υπήρξε η Βιέννη αρχικά και αργότερα το Μόναχο, της οποίας το εκπαιδευτικό και εθνικό έργο είναι τεράστιο. Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" της Βιέννης (όπως και η στο Παρίσι "Ελληνική Εταιρεία") εθεωρήθη από πολλούς ερευνητές ότι έχει άμεση σχέση με την "Φιλική Εταιρεία".  

Στη σύγχυση αυτή συνέβαλαν και οι ίδιοι οι ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας" διότι  διέδιδαν  επίτηδες μεταξύ των Ελλήνων - πλην των άλλων υπερβολών - ότι η "Φιλόμουσος Εταιρεία" ήταν διακλάδωση της δικής τους και ότι τα πρόσωπα τα εμφανιζόμενα στην πρώτη ήσαν οι αθέατοι υποκινητές της δευτέρας. Ο ίδιος ο Καποδίστριας ηδυνήθη να διαπιστώσει - καθώς αναφέρει στην αυτοβιογραφία του - ότι πράγματι οι αρχηγοί της "Φιλικής Εταιρείας" "προσύλκησαν πλήθος προσηλυτών βεβαιούντες αυτούς ότι η εν Βιέννη εγκαινιασθείσα συλλογή συνδρομών υπέρ των ιδρυμάτων δημοσίας εκπαιδεύσεως είχε σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδος μέσω μυστικής εταιρείας και ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσίας ενέκρινε και ενεθάρρυνε το έργο τούτο". Εντούτοις και ο Καποδίστριας αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων να δεχθεί ότι η σύσταση της "Φιλόμουσου Εταιρείας" στην Βιέννη και ο υπέρ αυτής γενόμενος έρανος υπήρξε μια των "τυχαίων αφορμών" του σχηματισμού της μυστικής εταιρείας της Οδησσό.

Αλλά ούτε η "Φιλόμουσος Εταιρεία" της Βιέννης, ούτε η "Ελληνική Εταιρεία" των Παρισίων, ούτε οι προ αυτών μικρές ή μεγάλες εταιριστικές οργανώσεις των Ελλήνων και των Φιλελλήνων υπήρξαν,  κατά την γνώμη μου τυχαίες αφορμές, αλλά αυτές αύται ήταν οι ρίζες της μεγάλης "Εταιρείας των Φιλικών". Μεταξύ αυτής και  εκείνων υπάρχει ηθική συνέχεια και αλληλουχία, εφόσον τις οργανώσεις αυτές διείπε το αυτό πνεύμα της μεγάλης ιδέας του ελληνισμού και εφόσον εξ αρχής ένας ήταν και παρέμενε αναλλοίωτος ο αντικειμενικός αυτών σκοπός: η εθνική απελευθέρωση των Ελλήνων.

Στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, στους κύκλους των Φαναριωτών πριγκίπων δημιουργείται μια φωτισμένη αριστοκρατία Ελληνική, η παιδεία απλώνεται ολοένα και σε περισσότερα στρώματα, σχολεία ιδρύονται και παλαιά ανανεώνονται, ξένα επιστημονικά βιβλία μεταφράζονται, η συζήτηση γύρω από το γλωσσικό ζήτημα εντείνεται καθώς και η σύγκρουση ανάμεσα στην εκκλησία και διανόηση. Το εξαγωγικό εμπόριο βρίσκεται σε άνθηση, περνά σε μεγάλο ποσοστό στα χέρια των Ελλήνων. Οι Έλληνες ιδρύουν αντιπροσωπίες στο εξωτερικό και το διαμετακομιστικό εμπόριο στην ξηρά και στη θάλασσα περνά στα χέρια των Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στην Αυστροουγγαρία, την Βαλκανική, τον Εύξεινο Πόντο. Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννιέται και θεμελιώνεται η "Φιλική Εταιρεία".  

Οι τρείς ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας" δεν διατύπωσαν μανιφέστα, πολύπλοκα συντάγματα ή διακηρύξεις, ούτε ανέλυσαν στοχαστικά τις ιδεολογικές τους θέσεις. Ο σκοπός της συστάσεως της εταιρείας και το μεγάλο έργο που ανελάμβαναν οι Φιλικοί, περιοριζόταν στην καλή και σαφέστατη διατύπωση: "η απελευθέρωση της πατρίδας από την καταπίεση του τουρκικού ζυγού".

Εξάλλου, οι τρείς Φιλικοί ήταν άνθρωποι απλοί, δεν διέθεταν ιδιαίτερο κύρος μεταξύ των Ελλήνων της Διασποράς, ούτε οικονομικά μέσα ή περιουσίες. Ενώθηκαν με οδηγό μόνο τον πόθο τους να οργανώσουν τους Έλληνες, στον αγώνα για την απελευθέρωση τους.

Απόγονοι αγροτικών οικογενειών οι πρωτεργάτες της "Φιλικής Εταιρείας" ήσαν γνώστες του τρόπου  οργάνωσης και δράσης μυστικών εταιρειών. Ο Ξάνθος από την Πάτμο γεννήθηκε το 1772 και έμαθε λίγα γράμματα τόσα όσα του χρειάζονταν  για να εργασθεί ως εμπορικός υπάλληλος. Το 1813 μυήθηκε στην Τεκτονική ΣΤΟΑ της Λευκάδας, όπου συνειδητοποίησε την δύναμη της ενώσεως και διαβάζουμε στα απομνημονεύματα του: "εισήχθη εις την εταιρεία των ελευθέρων Τεκτόνων, ων δε ιδεών ελευθέρων και πνέων πάντοτε μίσος κατά της τουρκικής τυραννίας,  συνέλαβεν αμέσως την ιδέαν ότι ηδύνατο να ενεργηθεί μια μυστική εταιρεία κατά τους κανόνες ταύτης της των ελευθέρων Τεκτόνων, βάσιν έχουσα την ένωσιν όλων των εν Ελλάδι και εις άλλα μέρη ευρισκομένων διαφόρων καπιτάνων, αρματολών και άλλων επισήμων πάσης τάξεως ομογενών, δια να ενεργήσωσιν εν καιρώ την απελευθέρωσιν της πατρίδος".

Από αυτή την περικοπή των απομνημονευμάτων του Ξάνθου συνάγεται ότι η "Φιλική Εταιρεία", δανείσθηκε από τον Τεκτονισμό πολλούς κανόνες της εσωτερικής οργάνωσης της, αλλά βεβαίως η "Φιλική Εταιρεία" δεν ήταν κλάδος Τεκτονικής Οργάνωσης.

Ο Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα γεννήθηκε το 1788 και λέγεται ότι σπούδασε στην Μαρουτσαία Ακαδημία όπου πρωτοδιδάσκαλος  ήταν ο Ψαλίδας. Διέθετε μεγαλύτερη μόρφωση από τους άλλους δύο, είχε ζήσει στο Παρίσι, είχε φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο, γνώριζε Γαλλικά και Ρωσικά και υπήρξε μέλος της μυστικής οργάνωσης "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον".

Ο Σκουφάς ο πιο ταπεινός από τους τρείς και ο πιο αφοσιωμένος στους σκοπούς της εταιρείας γεννήθηκε το 1779 στο Κομπότι της Άρτας, εργάστηκε κατά καιρούς ως αποθηκάριος, πιλοποιός και υπάλληλος. Ήταν προκατηχημένος στις ιδέες που προέβαλε στην εταιρεία από τον Κωνσταντίνο Ράδο, ο οποίος είχε μυηθεί στον καρμποναρισμό όταν σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Το 1812 ο Ράδος προσπάθησε να ιδρύσει στην Μόσχα Ελληνική Επαναστατική Εταιρεία υπολογίζοντας και τον Σκουφά στα πρώτα μέλη της.

Οι τρεις ιδρυτές της "Φιλικής  Εταιρείας" καθιέρωσαν κρυπτογραφικό κώδικα για την αλληλογραφία των μελών και όρισαν τα αρχικά  γράμματα που θα χρησιμοποιούσε ο καθένας. Το τελετουργικό της μυήσεως διέφερε ανάμεσα στα μέλη του πρώτου, δεύτερου, τρίτου και τετάρτου βαθμού. Οι υπόλοιποι δύο βαθμοί των "Αφιερωμένων" και των "Αρχηγών των Αφιερωμένων" δημιουργήθηκαν το 1820 όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ανέλαβε την ηγεσία της "Φιλικής Εταιρείας". Η "Ανωτάτη Αρχή" προΐστατο όλων των βαθμών και η σύνθεση της ήταν άγνωστη στα μέλη των κατωτέρων βαθμών.  Ο πρώτος βαθμός του "Αδελφοποιητού", προοριζόταν για τους "απλοϊκούς και αγράμματους" Έλληνες των αγροτικών περιοχών.  Η εταιρεία φανέρωνε ελάχιστα από τα μυστικά της στα μέλη του πρώτου βαθμού, τα οποία διδάσκονταν τα "σημεία" (συνθηματικές χειρονομίες) και τον σκοπό της Εταιρείας ο οποίος ήταν "η απελευθέρωση της πατρίδος". Τα μέλη του δεύτερου βαθμού οι "Συστημένοι"  δεν γνώριζαν παρά ελάχιστα για την οργάνωση της Εταιρείας. Σε αντίθεση με τα μέλη του πρώτου βαθμού οι "Συστημένοι" ήσαν εγγράμματοι και στο τελετουργικό της μυήσεως τους προέβαιναν σε "εξομολόγηση" σκοπός της οποίας ήταν να αποκαλυφθεί η προσωπική ζωή του μυούμενου, να λυθεί κάθε δεσμός με τον παραδοσιακό κόσμο και να προσηλωθεί ο μυούμενος αποκλειστικά στην Εταιρεία.

Ο τρίτος βαθμός ήταν οι "Ιερείς" οι οποίοι ανελάμβαναν το έργο της μυήσεως νέων μελών. Οι "Ιερείς" πληροφορούνται τους σκοπούς της Εταιρείας και τα περισσότερα μυστικά της. Ο υποψήφιος "Ιερεύς" περνούσε από πολυπλοκότερο των άλλων δύο βαθμών τελετουργικό και ύστερα από τα πρώτα στάδια μυήσεως ήταν υποχρεωμένος να δώσει τον "Μέγα Όρκο".

Ο τέταρτος βαθμός, των "ποιμένων" απαιτούσε τα ίδια προσόντα με τον τρίτο βαθμό και είχε παρόμοιο τελετουργικό. Ακολουθούσαν οι βαθμοί των "Αρχιποιμένων", των "Αφιερωμένων" και "Αρχηγοί των Αφιερωμένων". Τα μέλη των δύο τελευταίων βαθμών προορίζονταν να αποτελέσουν τον στρατιωτικό τομέα της Εταιρείας.

Η "Φιλική Εταιρεία" ιδρύθηκε και ελεγχόταν από Έλληνες των κοινοτήτων της Ελληνικής Διασποράς οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Ρωσία και τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Βρήκε σταθερούς και αφοσιωμένους υποστηρικτές όχι τόσο ανάμεσα στους κύκλους των μορφωμένων, των πλουσίων και ισχυρών οικονομικά Ελλήνων, όσο στον κύκλο των μικρεμπόρων, των υπαλλήλων, των τεχνιτών, των πραματευτάδων και των μισθοφόρων - στρατιωτικών. Οι Έλληνες αστοί της Διασποράς δεν παρασύρθηκαν από τον ενθουσιασμό και το πάθος των Φιλικών, όσο οι μικρότερες οικονομικά τάξεις οι οποίες τάχθηκαν ευθύς εξ αρχής υπέρ της απελευθέρωσης της πατρίδας, η οποία θα τους αναγνώριζε ως άξια τέκνα της. Έως τις παραμονές της Επανάστασης τα μέλη της "Φιλικής Εταιρείας" προέρχονταν από όλες τις σημαντικές περιοχές και κοινωνικές ομάδες του Ελληνισμού.

Σύμφωνα με τον κατάλογο των μελών της που όμως καλύπτει τμήμα μόνο της πραγματικής δύναμης της Εταιρείας το:

53,7% ήσαν έμποροι (479 μέλη)

13,1% ελεύθεροι επαγγελματίες (δάσκαλοι, γιατροί, γραμματείς κλπ) (177 μέλη)

11,7% πρόκριτοι των επαρχιών κυρίως της Πελοποννήσου (111 μέλη)

9,5% κληρικοί όλων των βαθμίδων (85 μέλη)

8,7% στρατιωτικοί και μισθοφόροι κυρίως παλαιοί αρματολοί και κλέφτες οι οποίοι στο παρελθόν ή και τότε βρίσκονταν στην υπηρεσία ξένων στρατών (78 μέλη)

και μόλις το 0,6% ήσαν αγρότες.

Η "Φιλική Εταιρεία" εξέφρασε την τάση των Ελλήνων για ηρωικές πράξεις, αλλά και την ανυπομονησία τους να απελευθερωθούν. Υπερπήδησε όλα τα εμπόδια που προέβαλε το αντιφιλελεύθερο πνεύμα της επικρατούσας τότε Ιεράς Συμμαχίας στην Ευρώπη, οργάνωσε, φρονημάτισε και έξι χρόνια μετά την ίδρυση της οδήγησε το Έθνος στην επανάσταση, πρώτα στην Μολδοβλαχία και αμέσως μετά στην Ελλάδα. Στην Πελοπόννησο όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα το πνεύμα της "Φιλικής Εταιρείας" εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλες τις τάξεις, στον κλήρο, στους προκρίτους, στους στρατιωτικούς και έγινε η θεία πνοή και κινητήρια δύναμη, η οποία ώθησε τον λαό στην επανάσταση. Δεν υπήρχε καμία δύναμη στον κόσμο η οποία θα μπορούσε να κατασβήσει το επαναστατικό πνεύμα, το οποίο ενεφύσησε στους Έλληνες η "Φιλική Εταιρεία" και να αναχαιτίσει   την πολεμική ορμή τους κατά του κατακτητή. Πριν ακόμη σημάνουν οι καμπάνες των εκκλησιών κατά την 25η Μαρτίου του 1821, είχε αρχίσει ήδη αισίως στην Πελοπόννησο ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων, του οποίου μοναδικό σύνθημα υπήρξε ο υπερήφανος και μεγάλος όρκος των Φιλικών: "Ελευθερία ή θάνατος".  

Την επιτυχία της αυτή όφειλε στο βαθύ θρησκευτικό και εθνικό αίσθημα των Ελλήνων της εποχής εκείνης, στο ζήλο και τις ικανότητες των ιδρυτών της, των άλλων αρχηγών και εκλεκτών στελεχών της, στην κατάλληλη οργανωτική μορφή της, στην τήρηση της μυστικότητας ως προς την ηγεσία της Εταιρείας, στην ιδεολογική της ευρύτητα, στην πολιτική της εθνικής ενότητας και ειδικότερα στην σωστή στάση της απέναντι στον κλήρο και τους προκρίτους.

Μπορούμε να πούμε ότι η "Φιλική Εταιρεία" υπήρξε η σωτήρια οργάνωση, η οποία στην κατάλληλη ώρα συνένωσε εν κρυπτώ τις ζωτικές δυνάμεις του έθνους και αφού χρησιμοποίησε κάθε πρόσφορο μέσον, οδήγησε τους Έλληνες εις τον υπέρ πάντων αγώνα, εμπιστευθείσα τα περισσότερα, "στην πρόνοια του Θεού". Οι πρωταγωνιστές της υπήρξαν τα εκτελεστικά όργανα της ηθικής δύναμης του έθνους. Ψυχροί, αποφασιστικοί και αδίστακτοι, αφού απέρριψαν τις συμβουλές των "φρονίμων" και των "σοφών" και αφού έθεσαν κατά μέρος μερικούς ηθικούς δισταγμούς ως προς τις μεθόδους και τα μέσα ενεργείας, όρμησαν στην περιπέτεια έχοντας μοναδικά στηρίγματα την δύναμη του δικαίου και την πίστη στο Θεό. Και πράγματι εδικαιώθη η διαίσθηση και η αντίληψη των αφανών και άσημων πατριωτών, οι οποίοι υπήρξαν οι ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας". Στο πρόσωπο αυτών έλαβε συγκεκριμένη μορφή η από αιώνων ασίγαστος ροπή του έθνους προς την πολιτική της ελευθερίας. Η εταιρεία τους υπήρξε: "η μητέρα ή τουλάχιστον η μαία της επανάστασης του 1821".