ΕΤΑΙΡΕΙΑ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ ΝΟΤΙΟΔΥΤΙΚΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ: ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ (1912-2002)

ΑΦΙΕΡΩΜΑ ΣΤΟΝ ΚΩΣΤΑ Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ (1912-2002)

Κώστας Ν. Τριανταφύλλου, (καλοκαίρι 1940)

Προλεγόμενα

Ο ιστορικός και συγγραφέας Κ. Τριανταφύλλου αποτελεί ένα αναπόσπαστο πλέον κομμάτι της ιστορίας της πόλης των Πατρών. Μια ιστορία που λάμπρυνε με το έργο του, με την έρευνά του, τη συγγραφή και την έκδοση των βιβλίων του και μέσω της οποίας δε συνέβαλε μόνο στο να μας κάνει γνώστες της, αλλά και να κεντρίσει το ενδιαφέρον άλλων μελετητών να αφοσιωθούν σε αυτή.

Το παρόν αφιέρωμα είναι μια μικρή συμβολή στο να γνωρίσει το πλατύ κοινό το μεγάλο ιστορικό και συγγραφέα, αλλά και ένας μικρός φόρος τιμής στον άνθρωπο που αφιέρωσε τη ζωή του στη μελέτη της ιστορίας.

Θα θέλαμε να ευχαριστήσουμε θερμά την κ. Έφη Τριανταφύλλου, ανιψιά και κάτοχο του αρχείου του Κ. Τριανταφύλλου για την παραχώρηση πολύτιμου υλικού προκειμένου να γίνει τούτο το αφιέρωμα.

Στα κείμενα του Κ. Τριανταφύλλου διατηρήθηκε η ορθογραφία του συγγραφέα.

Όλα τα πνευματικά δικαιώματα των φωτογραφιών και των κειμένων ανήκουν στο Αρχείο Κώστα Τριανταφύλλου.

Κώστας Ν. Τριανταφύλλου, (φωτογραφία του 1996)

ΚΩΣΤΑΣ Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ, γνωρίζοντας τον ιστορικό και συγγραφέα

Ο Κώστας Τριανταφύλλου γεννήθηκε στην Πάτρα την 15ην Αυγούστου του 1912. Και οι δυο γονείς του Νικόλαος και Ευθυμία το γένος Κ. Καραμπέτσου κατάγονται από την Τολοφώνα Δωρίδος, έδρα άλλοτε δήμου. Δεν εγκατέλειψε τη γενέτειρα παρά μόνο για σπουδές στην Αθήνα και κατά τον πόλεμο του 1940-41 εις την Βόρειο Ήπειρο.

Σπούδασε νομικά στο Πανεπιστήμιο Αθηνών τα έτη 1929-1933 και έλαβε το πτυχίο του στις 2 Μαρτίου 1934. Ορκίσθηκε δικηγόρος Πατρών στις 23 Νοεμβρίου 1935 και συνέχισε την δικηγορία άνευ διακοπής μέχρι το 1973, οπότε και δια Προεδρικού Διατάγματος ονομάσθηκε επίτιμος. Διετέλεσε μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου του Δικηγορικού Συλλόγου τα έτη 1948 -1 951, ως επίσης 1967 – 1973, προεδρεύσας. Γραμματέας του Συμβουλίου ωρίσθη και το έτος 1964 και το 1938 Έφορος της Βιβλιοθήκης του Συλλόγου, όπου και την ανακαίνισε βιβλιοθηκονομικώς, παρέμεινε δε εργασθείς σε αυτήν μέχρι το 1945.

Συμμετείχε στη διοίκηση όλων σχεδόν των εν Πάτραις κοινωφελών ιδρυμάτων και πνευματικών σωματείων επί σειρά δεκαετιών. Με τα κοινά αναμείχθηκε και ως δημοτικός σύμβουλος Πατρέων, εκλεγόμενος από το 1951 μέχρι το 1975, διετέλεσε κατ' επανάληψη δημάρχων και αντιπρόεδρος και μέλος της Δημαρχιακής Επιτροπής. Αγωνίστηκε κυρίως για το λιμάνι (εκπρόσωπος του Δήμου στη Λιμενική Επιτροπή), τον τουρισμό (αντιπρόεδρος Τουριστικής Επιτροπής), τη διάσωση των φιλανθρωπικών καταστημάτων (και μάλιστα κατά την εποχή της κατοχής), τη διενέργεια αρχαιολογικών ανασκαφών και την προβολή και λειτουργία καλλιτεχνικών έργων (μνημείων, προτομών κλπ.) στην πόλη του και πάνω απ' όλα φρόντισε για την πνευματική καλλιέργεια του τόπου και μάλιστα σε επιστημονικό επίπεδο. Κράτησε επί δεκαετίας τη διοίκηση των μεγάλων εκπολιτιστικών συλλόγων της Πάτρας, της Διακιδείου Σχολής Λαού (με ιδιόκτητη αίθουσα διαλέξεων), της Ιστορικής και Εθνολογικής Εταιρείας Πελοποννήσου, διατηρώντας στην Πάτρα ιστορικό μουσείο, της Αχαϊκής Εταιρείας Μελετών (εισηγητής σε ετήσιους διαγωνισμούς εργασιών) κ.α. Στους τελευταίους τούτους συλλόγους συγκέντρωσε τους επιστημονικώς εργαζόμενους ερευνητές του τόπου και τους οπωσδήποτε αφοσιωμένους στην πνευματική ζωή αυτού.

Συμμετείχε σε πολλά συνέδρια ιστορικών σπουδών της τελευταίας πεντηκονταετίας στην Ελλάδα την Κύπρο και την Ιταλία, το 1967 εργάσθει ως επιστημονικός επισκέπτης στο Ελληνικό Ινστιτούτο Βενετίας, συνεργάσθηκε με πολλά επιστημονικά περιοδικά της χώρας, επετηρίδες, αφιερώματα, εις δε τον τοπικό τύπο από εφηβικής ηλικίας.

Το συγγραφικό του επιστημονικό έργο υπήρξε πλούσιο και συνεχές. Πρώτα διέσωσε από βέβαια καταστροφή (κυριολεκτικώς από το πλυσταριό) το αρχείο του Στεφ. Θωμόπουλου, το οποίο αγόρασε, όπως και τα χειρόγραφα εκείνου της β’ εκδόσεως της Ιστορίας του, την οποία επεξεργάστει ταχύτατα και τύπωσε το 1950 με την επιμέλειά του καθώς και δικές του δαπάνες. Το αρχείο και τα άνω χειρόγραφα δώρισε και ευρίσκονται έκτοτε στην Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών, της οποίας ανακηρύχθη κατόπιν μέγας ευεργέτης.

Για να συνεχίσει το έργο εκείνου –ο Θωμόπουλος έγραψε μέχρι το 1821, μη συμπεριλαμβανομένου- πρωτοτύπησε διατυπώνοντας την άποψη ότι τοπική ιστορία αυθύπαρκτος δε νοείται παρά ως κλάδος της εθνικής (γενικής) ιστορίας· ο τοπικός ιστορικός δεν πρέπει να επαναλαμβάνει και να δανείζεται ήδη γνωστά στοιχεία, αλλά να εντοπίζει και παρουσιάζει τα τοπικά συγκεκριμένα γεγονότα που συνδέουν τον κορμό της εθνικής ιστορίας (τα γενικά) με τον ιστορούμενο ειδικώς τόπο (π.χ. πως έφτασαν και πότε οι Ρωμαίοι στην Πάτρα, επίσης ποια αντίσταση βρήκαν, τι συνέβη στην Πάτρα επί Ρωμαιοκρατίας, επίσης ποια η εξέλιξη του εμπορίου, της αλιείας κ.λ.π. στην πόλη, τι γνωρίζουμε ειδικά για κάθε ένα από τα θέματα αυτά) και ολ’ αυτά σε ένα είδος εγκυκλοπαίδειας τοπικής, Λεξικού ιστορικού, λαογραφικού, κ.α. και πάντοτε μετά της διεθνούς επ’ όλων βιβλιογραφίας.

Το Ιστορικό του Λεξικό των Πατρών έχει μέχρι τώρα εκδοθεί τρεις φορές (1950, 1980, 1995) και εβραβεύθη από την Ακαδημία Αθηνών. Με αυτό όχι μόνο αποφεύγονται επαναλήψεις και κοινοτυπίες, αλλά αποκτάται και μια προσωπογραφία, επί πλέον, του ιστορούμενου τόπου, ακόμη δίνεται και η τοπογραφία της αρχαίας και μεσαιωνικής πόλης (αναφέρονται εν τω μεταξύ, σε κάθε οδό ή συνοικία ή χωριό ποιες αρχαιότητες διαπιστώθηκαν μέχρι τώρα), συγκροτείται ένας οδηγός πολύτιμος που αποτελεί και αφετηρία για νέα έρευνες. Υπάρχει στα βιβλία του Τριανταφύλλου και εικονογράφηση με ανέκδοτες εικόνες και χάρτες του παρελθόντος, η οποία δεν επαναλαμβάνεται (η πρώτη έκδοση του Λεξικού διατηρεί τις εικόνες της, ως και η β’ έκδοση της ιστορίας του Θωμόπουλου.

Πέραν όμως του Ιστορικού Λεξικού της πόλεως των Πατρών, ο Κ. Τριανταφύλλου έχει δημοσιεύσει κατά καιρούς πολλές μονογραφίες Πατρινών και άλλων θεμάτων της παλαιότερης και της πρόσφατης ελληνικής ιστορίας. Από τα καθαρώς Πατρινά θέματα σημειώνουμε την Ιστορία της Μονής Γηροκομείου Πατρών (Πάτρα 1945), όπου επιχειρείται η ανάδειξη της ιστορικής αυτής βυζαντινής μονής με το συνδυασμό και την μελέτη αρχειακών πηγών, το βιβλίο του Οι Κωστάκηδες της Αχαΐας και του Λιβόρνου (Αθήνα 1968), μελέτη η οποία φέρνει στο προσκήνιο όχι μόνο τις εμπορικές δραστηριότητες της οικογένειας αυτής, αλλά και την ίδια την ζωή της Ελληνικής Κοινότητας του Λιβόρνου. Με την ίδια κοινότητα ο Κ. Τριανταφύλλου ασχολήθηκε και σε άλλο του βιβλίο δημοσιεύοντας τους κώδικες των γάμων και βαφτίσεων (Πάτρα 1986) παρέχοντας πλουσιότατο ονοματολογικό και εθνολογικό υλικό στους ειδικευμένους ερευνητές. Τέλος η έκδοση του αρχείου Βλαχοπαπαδοπούλου αποτελεί ένα από τα σημαντικότατα για τον μελετητή της Ιστορίας των Πατρών κατά τον 18ο και 19ο αιώνα. Από τη δευτέρα κατηγορία των μονογραφιών του Κ. Τριανταφύλλου το βιβλίο περί της Μικρασιατικής καταστροφής (έκδοση του 1962) εβραβεύθη από την Εστία Νέας Σμύρνης το ίδιο έτος· εζήτησε να μελετηθεί το μέγα τούτο εθνικό γεγονός όχι πλέον από κομματικής σκοπιάς. Το 1973 δημοσίευσε την α’ βιβλιογραφία της Ελληνικής Εκστρατείας στην Μικρά Ασία. Αντιμετώπισε τις εν Ελλάδι εφαρμογές των υλιστικών αντιλήψεων και μεθόδων στην Ελληνική Ιστορία με το βιβλίο Ήττον Ελληνική Ιστορία, (έκδοση του 1965), της περί σλαβικής εις την Πελοπόννησο κυριαρχίας τον Μεσαίωνα διδασκαλίας, αποδεικνύοντας ότι η καταφυγή του αμάχου πληθυσμού των Πατρών κατά τη πολιορκία του από τους Σλάβους δεν έγινε παρά εις το και νυν προάστειόν των Βελβίτσι και όχι εις το Ρήγιον της Καλαυρίας. Πρωτότυπα και μοναδικά στο είδος τους είναι τα βιβλία Παγκόσμιος Ελληνοδείκτης του 1972, οδηγός για οτιδήποτε ελληνικό σε όλες τις χώρες του κόσμου, Ελληνικό Μαρτυρολόγιο του 1974 ήτοι η καθ’ εκάστην ημέρα του ενιαυτού μνήμη των μαρτυρησάντων για την Ελλάδα, Τα απόρρητα του πολέμου 1940-1 γενική ιστορικοκριτική κατά βάθος θεώρηση της εποποιίας των Βορειοηπειρωτικών βουνών μετά πλήρους βιβλιογραφίας.

Διατέλεσε μέλος της Εταιρείας Πελοποννησιακών σπουδών, της Εταιρείας Στερεοελλαδικών, της Εταιρείας σπουδών Νεωτέρου Ελληνισμού, του Ομίλου Μελέτης Ελληνικού Διαφωτισμού, της Ελληνικής Ιστορικής Εταιρείας (της Θεσσαλονίκης), της Ελληνικής Ονοματολογικής Εταιρείας κ.λ.π. η δε Ελληνική Επιστημονική Εταιρεία Αθηνών (του 1875) τον εξέλεξε επίτιμο εταίρο (περ. «Αθηνά», ΟΖ’ 1978-1979, σ. 454). Έγραψε επίσης και κριτικές για βιβλία σε νομικά περιοδικά, δημοσίευσε πολλά νομικού ενδιαφέροντος νομικά έγγραφα, πολλά επίσης λογοτεχνικά κείμενα, διηγήματα και χρονικά, τα οποία κυκλοφόρησαν σε βιβλία ακόμα και ποιήματα.

Το 1990 εξεδόθη με πρωτοβουλία συνεργατών και φίλων του τιμητικός τόμος με επιστημονικές και ανέκδοτες εργασίες πνευματικών ανθρώπων της εποχής.

Την 1η Οκτωβρίου 1997 τιμήθηκε από το Οικουμενικό Πατριαρχείο με το πατριαρχικό οφίκιο του Άρχοντος Εκδίκου της Μεγάλης του Χριστού Εκκλησίας.

Με την 25/19-11-2001 ομόφωνη απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πατρών του απενεμήθη το Χρυσό Μετάλλιο της πόλεως «σε αναγνώριση του διαπρεπούς και πολυσήμαντου πνευματικού του έργου, εκφράζοντας παράλληλα την ευγνωμοσύνη της Πόλης για τη ανεκτίμητη προσφορά του» το οποίο και παρέλαβε, παρουσία του Προέδρου της Δημοκρατίας Κωστή Στεφανόπουλου, την 30η Νοεμβρίου του ίδιου έτους.

Απεβίωσε στην Πάτρα μετά από σύντομη ασθένεια την 23η Φεβρουαρίου 2002 και κηδεύτηκε δημοσία δαπάνη.

Κατά την 21η της 23/12/2002 συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου Πατρών αποφασίστηκε «η τριγωνική πλατεία, που δημιουργείται από τα νεοδιανοιγόμενα τμήματα των οδών Αγ. Γεωργίου και Ερμού, να ονομαστεί «Πλατεία Κων/νου Τριανταφύλλου».

Στις 12/1/2010 τιμήθηκε στον εορτασμό για τα 100 χρόνια από την ίδρυση της Δημοτικής Βιβλιοθήκης, με ομόφωνη απόφαση του Δ. Σ. της, «για την συνεισφορά του στο έργο της και τις μεγάλες δωρεές βιβλίων και ιστορικών αρχείων».

Στις 27/11/2012, σε εκδήλωση-αφιέρωμα για τα 100 χρόνια από την γέννησή του και 10 χρόνια από το θάνατό του, που πραγματοποιήθηκε στο Νέο Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών, με συνδιοργάνωση του Δήμου Πατρέων και της ΣΤ’ Εφορείας Προϊστορικών και Κλασικών Αρχαιοτήτων, τιμήθηκε η μνήμη του.

Πηγές:

Για τη σύνταξη του βιογραφικού του Κ. Τριανταφύλλου αντλήθηκαν στοιχεία από το βιβλίο Τόμος τιμητικός, Κ. Ν. Τριανταφύλου (τόμος Α’) Πάτρα 1990, καθώς και από το αρχείο του Κ. Τριανταφύλλου.

Τιμητικοί τόμοι που εκδόθηκαν με πρωτοβουλία συνεργατών και φίλων. Πάτρα 1990 & 1993

ΕΡΓΟΓΡΑΦΙΑ Κ. Ν. ΤΡΙΑΝΤΑΦΥΛΛΟΥ

Ιστορικά και άλλα

Ιστορία της Πόλεως των Πατρών Στ. Ν, Θωμόπουλου, β'έκδ. Πάτρα 1950
Δημόσια ονόματα εν Πάτραις, Πάτρα, 1954
Ιστορία βυζαντινή μονής Γηροκομείου, Πάτρα, 1954
Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών (Πάτρα, α’ έκδοση 1959, β’ έκδοση 1980, γ’ έκδοση 1995)
Η βυζαντινή οικογένεια Χαιρέτη, Πάτρα, 1962
Μικρασιατική καταστροφή, Πάτρα, 1962
Ήττον Ελληνική Ιστορία, 1965
Επί του όρου λαός, Θεσσαλονίκη, 1966
Δύο λίβελλοι κατά Βεν. Ρούφου, Αθήνα, 1966
Η ελληνική εκκλησία του Λιβόρνου, Αλεξάνδρεια, 1967
Επίσκεψις του Άγγλου βασιλόπ. Αλφρέδου εις Ελλάδα, Αθήνα, 1967
Νομικά έγγραφα Κέρκυρας 1620-1854 διασωθέντα εν Πάτρα, Αθήνα, 1967
Κ. Μπογδάνος Πατρεύς εν Βενετία εθν. ευεργέτης, Βενετία, 1967
Τα εξαρχικά δίκαια του μητροπολίτου Πατρών επί της εκκλησίας της Κρήτης, Αθήνα 1968
Ο εν Βενετία λόγιος Τριανταφύλλου, Αθήνα 1968
Οι Κωστάκηδες της Αχαΐας και του Λιβόρνου, Αθήνα, 1968
Τα ναυπλικά (1862) εν Πάτραις, Αθήνα, 1968
Το αρχείον των οικογενειών Δρακοπούλου και Καλαμογδάρτη, Αθήνα 1969
Εξ διαθήκαι Π. Πατρών αποκείμεναι εις μονήν Ομπλού, Αθήνα 1970
Ανέκδοτα τουρκικά έγγραφα Πατρών της τελευταίας τουρκοκρατίας, Αθήνα 1970
Έλληνες μοναχοί της Ιταλίας καταφύγοντες εις Πάτρας τον Θ' αιώνα, Αθήνα 1970 (το αυτό και εις Πάδουαν, 1973)
Ο πατρινός διδάσκαλος μοναχός Αββακούμ, Αθήνα 1971
Αι κατά την Ελληνικήν αρχαιότητα πόλεις με το όνομα Πάτραι, Αθήνα 1971
Του 1821 η απαρχή, χρονικόν, Πάτρα, 1972
Παγκόσμιος Ελληνοδείκτης, Πάτρα, 1972
Ο τύπος των Πατρών κατά τον ΙΘ'αιώνα, Αθήνα, 1973
Ο κύπριος ιεράρχης Αγαθ. Μυριανθούσης εις Πάτρας, Λυκωσία, 1973
Βιβλιογραφία Μικρασιατικής Εκστρατείας, Αθήνα, 1973
Ελληνικόν Μαρτυρολόγιον, Πάτρα, 1974

Φιλολογικά και λογοτεχνικά

Τα τραγούδια των σκλαβωμένων, ποιήματα, Πάτρα, 1944
Χειμώνας στην Αλβανία, διηγήματα, Πάτρα, 1954
Λογοτεχνική γνωριμία της Κ. Διαθήκης, δοκίμιο, Πάτρα, 1948
Διηγήματα, Πάτρα, 1969
Δύο χρονικά, Πάτρα, 1971
Μνήμες του Ελληνικού Λαού, Πάτρα, 1976
Πατρινά διηγήματα, Πάτρα, 1985
Πενήντα χρόνια σύνδεσμος, χρονικά, Πάτρα, 1987

ΜΙΑ "ΞΕΝΑΓΗΣΗ" ΣΤΟ ΕΡΓΟ ΤΟΥ

Ελληνικόν Μαρτυρολόγιον. Πάτρα, 1974

H ιστορική πορεία του Ελληνισμού δεν υπήρξε κυρίως μαρτυρική· δραματική ναι, αγωνιστική, ανεξάντλητων μάλιστα αγώνων. Οι άνθρωποι όλων των εποχών θα έχουν πάντοτε να ομιλούν δια το γένος των Ελλήνων που σχετικώς ολιγάριθμον αυτό, κατόρθωσεν εις ένα βίον πολυκύμαντον ιστορικών συνεχών απειλών, επιδρομών δουλειών και, προ παντός συγκρούσεων με όλους σχεδόν τους άλλους ιστορικούς λαούς και τους βαρβάρους όλων των καιρών. [...]

Το παρόν μητρώον της εθνικής μνήμης των ανθρώπων της Ελλάδοςσυντάγ κατα μη συνηθιζόμενον τρόπον, εν είδει ημερολογίου. Εκάστη μέρα του έτους έχει πολλούς να υπενθυμίσει εθνομάρτυρας, τους ιδικούς της εκάστη ημέρα -γνωστούς και αγνώστους- την επέτειον της θυσίας εκάστου. Το γένος αισθάνεται την παρουσίαν των εις πάσαν μεγάλην ημέραν της ιστορίας του. Όλους μαζί, συλλήβδην, κατά κατά τα εθνικάς επετείους. Αλλά η καθ' ημέραν ανάμνησις αποτελεί αναμφιβόλως εν μνημόσυνον ιδιαίτερον εκάστου και επίκαιρον. Τα μαρτυρολόγια είναι οπωσδήποτε ευρετήρια της μνήμης των πολλών και κάθε αναζήτησίς της είναι ουσιωδώς χρήσιμος, διδακτική και επιβεβλημένη.

[...] Το ημερολόγιό μας δεν αναφέρεται εις τους πεσόντας εις τας μάχας μόνον· η έννοια των ελληνικών αγώνων είναι ευρυτάτη, δεν είναι μόνον πολεμική. Υπάρχουν και εκείνοι που αφοσιωμένοι εις την πατρίδα, έπεσαν δι' αυτήν εις εσωτερικούς αγώνας. Δεν θα τους αγνοήσωμεν, δεν το δικαιούμεθα. Μαζί με τους Έλληνες είναι επίσης και οι Φιλέλληνες πεσόντες. Αυτοί κατατάσσονται δικαιωματικώς εις το ιδικό μας μαρτυρολόγιον. Συναδελφωμένοι εις την υπέρτατην απόφασιν του αγώνος, εις τραγικάς αλλά και ωραίας ώρας της Ιστορίας μας, κατήλθον εις την γην μας και πολεμούντες παρά το πλευρόν μας, έδωσαν την ζωήν των δια την Ελλάδα. Εμαρτύρησαν, λοιπόν, κατέδειξαν και εσφράγισαν με το αίμα των την Ελληνικήν ελευθερίαν. Μετέχουν όθεν και της παιδείας μας -κατά τον Ισοκράτη- αλλά και αυτής της υποστάσεώς της και ηθικού της μεγαλείου, του ηθικού μεγαλείου της Ελλάδος των, με το όραμα της οποίας έσβυσαν τα μάτια. [...]

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου

Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών. Πάτρα, πρώτη έκδοση 1950, δεύτερη 1980, τρίτη 1995

Περαίνων την β' έκδοσιν (έτους 1950) της Ιατορίας της πόλεως των Πατρών του αείμνηστου πατρινού μου φίλου και διαδασκάλου Στεφ. Θωμόπουλου, εις την τελευταίαν σελίδα του κειμένου και εις το τέλος του, επρόλαβα να δώσω την αναγγελίαν -και την υπόσχεσιν- ότι «τα μετά το 1821 (έως του οποίου έφτασεν ο Θωμόπουλος) ιστορικά της πόλεως και επαρχίας Πατρών ελπίζομεν να συμπεριλάβωμεν εις Ιστορικόν και Φιλολογικόν Λεξικόν των Πατρών, το οποίον θα αρχίσωμεν να ετοιμάζωμεν». Έπειτα από δέκα έτη παρασκευής του, το εξέδωσα εν Πάτραις το 1959.

Η προτίμησίς μου εις αυτού του είδους την ιστορικήν συγγραφήν ενωρίς διεπίστωσα ότι έκτοτε εδικαιώθη και δη παρά των ειδημόνων και η αναγνώρισις αυτή με ωδήγησε να εργασθώ και πάλιν δια την παρούσα β' έκδοσίν του.

Είχε προηγηθή, βεβαίως, το Ιστορ. Και Φιλολογ. Λεξικόν του αοιδίμου, επίσης σεβαστού μου Λεωνίδα Ζώη, το οποίον μάλιστα, το 1963 εξεδόθη μεταθανατίως του εις β' έκδοσιν εκ του Εθνικού Τυπογρφίου. Και αι δύο εκδόσεις δεν απομακρύνονται του τύπου του λεξικού Εγώ όμως απ' αρχής δεν περιωρίσθην εις ό,τι μου έδωκε το έναυσμα.

Αρχικώς, όπως φαίνεται από το παρατιθέμενον ανωτέρω κείμενόν μου, είχα αποβλέψει εις την από του 1821 και εντεύθεν ιστορικήν ύλην περί Πατρών και της περιοχής των, αλλά ενωρίς έλαβον την απόφασιν να παρουσιάσω το όλον υπάρχον υλικόν «από της Αρχαιότητος έως σήμερον», όπως επιγράφω το βιβλίον μου.

Η σύλληψίς μου υπήρξε να παραθέσω τα του παρελθόντος των Πατρών όχι υπό την συνήθη χρονολογικήν σειράν (Αρχαιότης, Βυζάντιον, Φραγκοκρατία κ.τλ.), ή υπό εκτεταμένας γενικότητας (π.χ. Εκκλησία, Εμπόριον, Εκπαίδευσις), αλλά δια πάσαν περίπτωσιν με κείμενον αφορών συγκεκριμένον πρόσωπον, τόπον, πράγμα -φυσικά κατ' αλφαβιτικήν κατάταξιν, δια την ευκολίαν της αναζητήσεως- εντοπιζομένης της ιστορικής ύλης, των ιστορικών στοιχείων, εις εν έκαστον σημείον του Πατραϊκού χώρου και εκείνου του μακραίωνος αυτού παρελθόντος, όχι των κυριωτέρων, αλλά απάντων όσα απαρτίζουν τούτο, εξαντλουμένου ούτως του όλου δια των μερικωτέρων τούτων παρουσιάσεων.

Υπάρχει, βεβαίως, η άποψις ότι μόνον αι μεγάλαι πόλεις (Αθήναι, Αλεξάνδρεια, Κ/πολις) έχουν την δυνατότητα να παρουσιάζουν αυτοτελή ιστορίαν, ιστορίαν ιδικήν των. Κατ' ανάγκην ημείς οι άλλοι ευρισκόμεθα εις το περίβλημα, τον περίγυρον αυτών. Αφ' ης δε εκινήθημεν ως μέγα γένος (έθνος) εις την ιστορίαν και δη την παγκόσμιον -και εκονήθηνμεν ούτως ημείς οι

Οι επέτειοι, τα ιωβηλαία, οι 50ετηρίδες συνήθως τότε έχουν αξία, όταν μας τις θυμίζουν άλλοι. Τώρα τελευταία το Μάιο 1986 στην Καφαλλωνιά, στο τελευταίο, το Ε' Πανιόνιο συνέδριο (ιστορίας αρχαιολογίας, πολιτισμού) βρεθήκαμε μέσα στους συνέδρους να έχουμε απομείνει μόνο τέσσερες από εκείνους που συγκρότησαν το Β' Πανιόνιο της Ιθάκης (Αύγουστος 1938), ο καθηγητής και ακαδημαϊκόςΔιον. Ζακυνθινός, ο καθηγητής Κ. Θ. Δημαράς, ο φίλτατος Κ. Δάφνης από την Κέρκυρα και η ελλογιότητά μου. [...]

Ένα συνέδριο που το καταχάρηκα, είναι αυτό τι διεθνές μάλιστα, για την αρχαία Ελίκη στο Αίγιο το 1979. Το οργάνωσαν οι πνευματικοί άνθρωποι του τόπου. Έπρεπε να δείτε με ποια λαχτάρα ερχόνταν σ' αυτό οι άνθρωποι του υπαίθρου να φέρουν αρχαιότητες που μάζεψαν στα χωράφια τους και τ' αμπέλια τους εκείνες τις ημέρες -και ήταν της κλασικής εποχής όλες- που βρήκαν όλους τους ειδικούς επιστήμονες (από Γαλλία, Αμερική, Αθήνα) και τους έφεραν σ' αυτό για ν' αποκαλυφθεί η αρχαία Ελίκη, η πρώτη πρωτεύουσα της Αχαϊκής συμπολιτείας που είχε βυθιστεί από σεισμό και βρίσκεται θαμμένη εμπρός στο Αίγιο. Εκείνος ο δήμαρχός του Γ. Παναγόπουλος χάραξε στα λίγα χρόνια της θητείας του μεγάλες γραμμές στην προοπτική του τόπου του.

Έλληνες από των πρώτων ιστορικών χρόνων- φυσικά είναι να έχωμεν τον αντίκτυπον, την ανταπόκρισιν, την συμφωνίαν των εθνικών πλέον γεγονότων και να μετέχωμεν εις αυτά ως μέλος, οργανικόν βεβαίως, ως περιοχή πάντως του όλου, μέρος του Ελληνικού συνόλου.

Υπάρχουν όπως πάντοτε και αι αυτοτελείς ιστορικαί πράξεις, αι πρωτοβουλίαι του μέρους και όχι κατά κανόνα του κέντρου μόνον. Τοιουτοτρόπος αι Πάτραι π.χ. μόναι αυταί εκ των Πελοποννησίων και των Αχαιών εκστρατεύουν εις την έναντι Στερεάν και πολεμούν εις το Κάλλιον προς απόκρουσιν βαρβάρων, των Γαλατών το 281 π.Χ. Αυταί με την Δύμην, την Τριταίαν και τας Φαράς -της και σημερινής περιοχής των ιδρύουν την β' και γ' Αχαϊκήν Συμπολιτείαν, εκστρατεύουν και πάλιν κατά τον Γαλατών δις επικεφαλής πολλών πόλεων, αυταί μόναι αποκρούουν και διαλύουν την πολιορκίαν των Σλάυων του Θ' αι. Αυταί πρωτοστατούν εις επτά κατά συνέχειαν επαναστάσεις απελευθερωτικάς κατά των Τούρκων.

Όπως και αν έχη το πράγμα και όταν επί πλέον έχωμεν ήδη πλήρως διακριβωμένων και συμπληρωμένων τον κορμόν της εθνικής μας ιστορίας και έργα βασικά ιστορικών του Γένους, όπως εκείνο του Κωνστ. Παπαρρηγόπουλου, είναι τουλάχιστον πλεονασμός δι' εκάστην πόλιν -και αυτήν των Αθηνών- και, περιοχίν, να δίδωμεν την ιστορίαν μας -ακριβέστερον: να παραθέτωμεν τα ιστορικά στοιχεία- κατά τρόπον παράλληλον της γενικής εθνικής ιστορίας. Μία τοιαύτη τοπική ιστορία μοιραίως έχει ν' επαναλάβει εις πλείστα σημεία γενικότητας και ήδη γνωστά ιστορικά στοιχεία. Θα έχωμεν και πλατειασμούς, και επαναλήψεις, και δάνεια και δια να τα αποκρούσωμεν, θα είμεθα εις το ολισθηρόν έδαφος να καταφεύγομεν εις υπερβολάς θορυβοποιΐας, πτωχαλαζονείαν και μεγαλαυχίαν δι' ό,τι μέσα εις το όλον προβάλει ως ειδικώτερον ιδικόν μας.

Υπάρχει και μία άλλη λύσις: να ετοιμασθούν ευρετήρια. Την άποψιν αυτήν έθιξεν εις την κριτικήν του δια το βιβλίον μου ο καθηγητής Κ. Θ. Δημαράς (εφ. Το Βήμα της 29/1/1960). Ασφαλώς θα ήσαν απόκτημα δια την επιστήμην να υπάρχουν τα κατά τόπους και ειδους ευρετήρια, αν και δεν βλέπω ενδιαφέρον δια να τα αποκτήσωμεν συντόμως. Αλλά και πάλιν, και αν τα αποκτήσωμεν, τούτο θα είναι ευτήχημα δια τους ειδικούς μελετητάς, τους επιστήμονας ερευνητάς. Δεν δυνάμεθα, νομίζω, να περιμένωμεν από τον κοινόν αναγνώστην και μάλιστα του άγχους και της σπουδαιότητος του χρόνου της εποχής μας, ότι θα εύρη τον καιρόν, την υπομονήν και την ικανότητα να καθηλωθή εις το γραφείον του ή και εις μίαν δημοσίαν βιβλιοθήκην, όπου οι παραπεπόμενοι υπό του ευρετηρίου συγγραφείς και τα βιβλία των, να καταναλώση τόσιν προσπάθειαν και ν' ανασυντάξη αυτός επί ποδός, άνευ επεξεργασίας και ελέγχου των παρεχομένων στοιχείων υπό των πηγών και των βοηθημάτων, την απάντησιν εις την απορίαν του ή την εν γένει αναζήτησίν του ή την ενεσχόλησίν του απλώς με τοπικώς και ειδικώς ενδιαφέρον αυτό θέμα Κατ' ανάγκη η τοπική ιστορική ύλη θα παραμερίζεται και η έρευνά της και τούτο θα είναι άδικο.

Εμμένομεν, λοιπόν εις την ειδολογικήν (αλφαβιτικήν) παρουσίαση της υστορικής ύλης, είτε εγκυκλοπαίδεια χαρακτηρισθή αυτή, είτε πανδέκτης, είτε λεξικόν. Εχρησιμοποιήσαμεν εξ αρχής τον όρον λεξικόν συμβατικώς. Προσεπαθήσαμεν, ώστε ούτε ξηοί να είμεθα και περιληπτικοί και άγευστοι, ούτε και αναλυτικοί εις το έπακρον· πάντοτε το ουσιώδες, το βασικόν εκθέτομεν και πάντοτε με την επ' αυτού διεθνή βιβλιογραφίαν εις το έπακρον.

Δεν περιωρίσθην, λοιπόν εις την ευρήτηρίασιν των ιστορικών θεμάτων των Πατρών ή εις μίαν λεξικογρφικήν ή άλλην κατάστρωσίν τοιυ. Προέβην εις κατακερματισμόν, αλλά θέλω να πιστεύω όχι αυθαίρετον, αλλά φυσιολογικόν, εύκολον, χρήσιμον, δια νέας συνθέσεις. Δεν παραμέρισα κανένα, ούτε ηγνόησα την όλην προσφοράν του. Κατέγραψα εις τα μητρώα της τοπικής ιστοράις μας παν ό,τι της ανήκει. Κατά καθήκον.

Εκ παραλλήλου εφρόντισα να μη δώσω περαιταίρω δυσχέρειες εις τον αναγνώστην. Υπάρχει εδώ ο κίνδυνος των πολλαπλών μάλιστα επανατοποθετήσεων της αυτής πληροφορίας, υπάρχει και η δυσχέρεια να ευρεθή το ζητούμενο λήμμα. Εις την παρούσαν έκδοσιν εν πρώτοις περιώρισα τας παραπομπάς. Έθεσα την ιστορικήν πληροφορίαν εις τον κυρίως προσήκοντα τόπον της. Υπάρχουν θέματα, τα οποία δύνανται να δοθούν εις πολλά άρθρα. Εφρόντισα να δοθεί εις το πλέον ειδικόν δια την περίπτωσιν. Συνήθως με την ένδειξιν: βλ.λ. τάδε, υποδεικνύω αυτήν. Αλλά ο αναγνώστης καλόν είναι να προσφεύγη εις όλα τα αναφερόμενα πρόσωπα, τόπους και πράγματα, όπου πάλιν αναλυτικώτερον μνημονεύονται αυτά. Εν παράδειγμα: έχομεν τον βυζαντινόν ναόν (και μονή παλαιότερον) Αγ. Νικολάου Πλατανίου. Ο αναγνώστης θα εύρη τα κατ' αυτόν εις τον τόπον του: Πλατάνι, αλλά θα ωφεληθή, και αν ακόμη δεν του γίνεται παραπομπή (με το: βλ. λ. Τάδε), να ίδη μόνος του σχετικά: Αγ. Νικόλαος, βυζαντινοί, μοναί κ.λπ.

Δεν ήτο δε μόνον η καλή υποχοχή του έργου μου του 1959, η οποία επέβαλε την νέαν έκδοσιν. Ήσαν επίσης και αι διορθώσεις εις αυτό, ιδίως εκείναι τας οποίας καθίστα αναγκαίας η εξέλιξις της επιστήμης, η νέα έρευνα, ιδίως η αρχαιολογική. Ακόμη και αι προσθήκαι. Αι προσθήκαι προϋποθέτουν κενά, τα οποία πρέπει να καλυφθούν. Δεν διεσώθησαν δυστυχώς όλα τα φύλλα των Πατρινών εφημερίδων και περιοδικών αλλ' όσα ευρίσκονται εις βιβλιοθήκας και αρχεία, έπρεπε να τας συμπεριλάβωμεν μαζί με το υλικό, το οποίον προσφέρουν και το οποίον εν πολλοίς είναι πολύτιμον.

Ιδιαιτέρως ενδιαφέρουσαι διαπιστώσεις είναι εκείναι εκ μικρών ανασκαφών επ' ευκαιρία αναχωματώσεων δι' ανέγερσιν οικοδομών κατά τα τελευταία έτη. Ευρέθησαν μυκηναϊκαί αρχαιότητες εις την οδόν Γερμανού -άρα αυτή η πόλις, όχι τα προάστεια μόνον, έχει αρχαιοτάτην χωήν, κατωκείτο συνεχώς- ευρέθησαν παιλαιοχριστιανικαί αρχαιότητεςπολλαί, πρώιμοι βυζαντιναί, πολλαί Ελληνιστικαί, δηλ. των χρόνων της Αχαϊκής Συμπολιτείας κ.α. Όλαι αυταί αποτελούν ευχαρίστους εκπλήξεις. Δυστυχώς το όνειρον της ζωής μου να γίνουν εκτεταμμέναι ανασκαφαί εις το εσωτερικόν του φρουρίου της Ακροπόλεως και το Ν αυτής μέρος, αι οποίαι και αποδοτικαί θα ήσαν εις πάσαν περίπτωσιν και όχι εξαιρετικώς δαπανηραί, δεν επραγματοποιήθη. Πάντως και με τα αποκαλυφθέντα, έστω και περιστασιακώς, στοιχεία, με τας προσθήκας, με τας διορθώσεις, με τας βελτιώσεις, τέλος, τα οποίας εδίδαξεν η πείρα, η επανέκδοσις του βιβλίου μου υπό νέαν μορφήν, αναθεωρημένην, κατάστη ανάγκη.

Προ επτά ακριβώς ετών ήρχισα να καταγίνωμαι να ετοιμάσω εν Συμπλήρωμα εις την α' έκδοσιν. Ομολογώ ότι το είχα τελειώσει, όταν επείσθην τελικώς ότι δυνατόν τούτο να διηυκόλυνε τους ειδικούς μελετητάς, δεν ήτο όμως εύχρηστον και δεν ανταπεκρίνετο εις γενικοτέρας αξιώσεις. Τότε αι ως άνω αναπτυχθήσα σκέψεις επυκνώθησαν εις τον νουν μου και εν τάχει αποπεράτωσα την σήμερον εμφανιζομένην μορφήν του Λεξικού μου.

Η παρούσα σύνθεσις ασφαλώς δεν αντιπροσωπεύει το τέλιον· μένουν πολλά δια τας νέας γενεάς. Πάντοτε εις την επιστημονικής έρευναν πρέπει να έχωμεν εν συνειδήσει ότι δεν είμεθα παρά εις την αρχήν της μόνον. Η αποκατάστασις της ιστορικής αλήθειας μάλιστα είναι φοβερό πράγμα. Αποκατεστήσαμεν εδώ κατά το εφικτόν τας μέχρι τούδε γνώσεις μας και κρίσεις. Αι νέαι γενεαί των επιστημίνων (και των συμπολιτών μας) πιστέυω ότι θα μας ακολουθήσουν, με αυστηρότητα βεβαίως και περισσότερας απαιτήσεις. Δικαιούνται. Αλλά θα μας συμπληρώσουν.

Εκ της α' εκδόσεως δεν μετεφέραμεν εις την παρούσαν τας εκεί δημοσιευθείσας εικόνας, όχι διότη τας υποτιμώμεν, αλλά μόνον διότι επιθυμούμεν να έχη ούτως αυτήν την αξίαν, των εικόνων της. Ούτε της β' εκδόσεως του αειμνήστου Θωμόπουλου επαναλαμβάνομεν τας εκεί εικόνας. Εδώ έχομεν να παρουσιάσωμεν άλλας τελείως αγνώστους και μεγάλου ενδιαφέροντος, αληθινά αποκτήματα.

Τελειώνω με ευχαριστίας προς όλους, όσους με συνέτρεξαν από αγάπην προς την πολιν και το πρόσωπόν μου. Ιδιαιτέρως χρεώνω τοιαύτας εις τους κ.κ. Ιω. Βασιλείου, Χρ. Μούλιαν, Δημ. Οικονομόλουλον, Θεοδ. Σαρμάν, Σπυρ. Σακκαλήν και Παναγ. Φ. Χριστόπουλον δι' ειδικάς υπηρεσίας εις την ανά χείρας β' έκδοσιν.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο στη 2η έκδοση του βιβλίου

Ήττον Ελληνική Ιστορία. Πάτρα 1965

Η Ελληνική ιστορία είναι δημιουργία των μεγάλων ωρών της ανθρωπότητος. Με τους πρώτους ιστορικούς χρόνους αναδεικνύονται οι Έλληνες, με την πρώτη εμφάνισιν του μέχρι σήμερον επιζήσαντος παγκοσμίως ευρωπαϊκού πολιτισμού η Ελλάς. Και ο Έλλην διακατέχεται από το αυτόν πάντοτε ιστορικόν πάθος, πάθος δημιουργίας. Ποιήσεως, προσφοράς, πράξεως προσδεδεμένης από τον κρίκον της ενότητος και της συνεπείας με το υπερήφανον παρελθόν, αλλ' εν ταυτώ και πάθος να περισώση δια μνημείων ακαταλύτων από τον χρόνον εις την μνήμην των μεταγενεστέρων το επιτελεσθέν επί των ημερών του υψηλόφρονον και άξιον να των εκπροσωπήση εις το μέλλον έργον του και να χρεώσει ούτω τας επερχομένας γενεάς ακριβώς με την τελείωσίν του. [...]

Και για να εξαντλήσωμεν το θέμα των πρωταγωνιστών της ιστορίας μας, τους οποίους οι μαρξισταί θέλουν πάντοτε αντιμέτωπους του λαού και έναντι των λαϊκών μαζών, όπως γράφουν, των αδικολησμονημένων και παραγνωρισμένων παραγόντων της ιστορίας. Εις την Ελλάδα εδοξάσθησαν ο Αχιλλεύς, ο Αριστίδεις, ο Φίλιππος, αλλά παρ' αυτούς ο Κυνέγειρος εις τον Μαραθώνα, ο Ονήσιλος εις την Κύπρον, ο Θρασύβουλος εις την Αττικήν, εδοξάσθησαν οι Έλληνες, οι οποίοι παρετάχθησαν εις τις Θερμοπύλας, την Σαλαμίνα, αλλά παρ' αυτούς έχουν την τιμήν των και οι αντικρούσαντες τους βαρβάρους αργότερον (Γαλάτας, Γότθους κ. α.), άσημοι μικρέμποροι οι Σκουφάς Τσακάλωφ, Αναγνωστόπουλος και Ξάνθος ίδρυσαν και πραγματοποίησαν τον μεγαλύτερον εθνικόν οργανισμόν των τελευταίων αιώνων. Τούτο είναι το έργον της Ιστορίας και το παραδεχόμεθα, να διεισδύη και να ευρίσκη ολονέν νέα και πολύτιμα στοιχεία, τους ανώνυμους και αγνώστους ήρωας και να τους κάμη επώνυμους και γνωστούς. Ο Ι. Μ. Δαμβέργης (εις «Διαλέξεις της Εθν. 100Ετηρίδος 1830-1930», σ. 404 επ.) δια τους «αφανείς ήρωας και μάρτυρας» τούτους διετύπωσεν εξόχως συγκινητικάς σκέψεις, εις το σιγηλόν, απέριττον, αλλά και μεγαλόψυχον και σεμνόν μεγαλείον της εθνικής προσφοράς και θυσίας κατά εκατοντάδας και χιλιάδας της Ελληνικής λαϊκής ψυχής. Δεν έχει σημασίαν ότι οι του ιστορικού υλισμού το εκμεταλλεύονται, ενώ κατά βάθος ούτε θέλουν να το παραδέχωνται. Αξίαν έχει ότι το μεγαλείον αυτό της λαϊκής εθνικής ψυχής εις τους Έλληνας υπάρχει. Το αυτό βαθύ και ενωτικόν αίσθημα τους κινεί κατά γενεάς και ζουν και δημιουργούν και προσφέρουν. Η εθνική συνείδησις υπάρχει εις τους Έλληνας όλων των εποχών, καλών και μη, φωτεινών και μη. Και είναι έργον εθνικής αυτογνωσίας και απογραφής των εθνικών δυνάμεων η ιστορία μας (περ. «Ερανιστής» Α' 1963, σ. 31). Από τον κατακερματισμόν και την διάλυσιν της μαρξιστικής μεθόδου θεωρήσεως της ιστορίας οδηγούμεθα εξ αντιδότου εις την πλήρη σύνθεσιν και συγκρότησιν της Ελληνικής ιστορίας, η οποία και αυτή δεν είναι παρά μία. Υποδομήν εις το έργον τούτο επιχειρεί η παρούσα εργασία μας ως έπεται.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, (αποσπάσματα από το βιβλίο)

Μικρασιατική Καταστροφή, Πάτρα, 1962

Με τα μάτια μου δεν το έζησα το δράμα της Ελληνικής Ανατολής, σχεδόν δεν το πρόλαβα: Ένα παιδάκι του δημοτικού σχολείου, πίσω πίσω κατά τη Δύση, στην άλλη άκρη του Ελληνικού χώρου, ακούει στην πολιτεία που μένει, συχνά μες το καλοκαίρι, αιφνιδιαστικά, αντάρτες και με ενθουσιασμούς του λαού στα μαγαζιά, στους δρόμους, στις πλατείες, φωνές: «Πιάσαν τον Κεμάλ»! Πέφτουν και πυροβολισμοί αραιοί, ακούει τις καμπάνες να διαλαλούν τις νίκες του στρατού μας στα βάθη της Ανατολής και πάλι άλλες έξαλλες κραυγές: «Στην Κόκκινη μηλιά»! Έχει απομείνει ακόμα στη μνήμη του πιο παλιά εικόνα κάποιων γέρικων λιόδεντρων. Λίγο έξω απ' την πολιτεία του, που τα ξεκλήρισαν επίσης με άγριες φωνές κι' άρπαξαν κλάρες ολόκληρες για πολιτικές διαδηλώσεις και στολίσματα και τα γέρικα δέντρα τα έβλεπε για καιρό με τις λαβωματιές τους επίμονα φρέσκες, άσπρες, υγρές -sunt lacrimae rerum- που, περίεργο πρόσεχε πως εννοούσαν να κλείσουν και να σβητούν. Αυτές μονάχα είναι οι προσωπικές μνήμες, οι πρώτες στη ζήση μου. Α, είναι και κάτι προσφυγάκια της ηλικίας μου, λίγο ύστερα, που με τις καταστραμένες οικογένειές τους έπιασαν το σχολείο μου, τους έδωσαν στέγη εκεί – κι είναι τόσες πολλές - και τα μαθήματα τώρα γίνονται στις εκκλησίες και στις αυλές τους την ώρα που τις θερμαίνει ο ήλιος. Έφτασε χειμώνας. Τα καράβια μας φέρνουν ολοένα κι' άλλους πρόσφυγες, δε σφυρίζουν σαν μπαίνουν στο λιμάνι και η σημαία τους είναι η πιο μικρή, ξεσχισμένη απ' τους αγέρες, κουρασμένη απ' τη χρήση, σταχτιά απ' την παλιωσύνη, σα να πέρασεν από κατράμι. Και τα προσφυγόπουλα απ' τον καταυλισμό τους -το σχολείο- έρχονται σιγά σιγά στην εκκλησία να ακούσουν κι αυτά τα μαθήματα, κάθονται κοντά μας στην τάξη, για να προβιβαστούν μεθαύριο, να γίνουν ένα μα μας -τώρα είναι άνοιξη.

Με τα χρόνια είδα με τα μάτια της ψυχής μου το δράμα. Μου το εξιστόρησαν αυτοί που γύρισαν απ' την εκστρατεία θαμπωμένοι απ' το ξεκίνημά της τις διαστάσεις της, το τραγικό κατάντημά της στις ακτές του Αιγαίου, θαμπωμένοι απ' τις πολιτείες και τους τόπους που έφτασαν: «αν μέναμε, αν ήταν κείνα τώρα δικά μας»... Κι' όλα αυτά μου τα διηγήθηκε σιγά σιγά, κομματιαστά με κούραση. Το ίδιο κι οι τραγικοί αιχμάλωτοι, όσοι γλύτωσαν, οι άμοιροι, τέλος, Μικρασιάτες με την ασίγαστη νοσταλγία τους, το πνιγμένο δίκιο τους, τον πόνο τους που, ομολογώ, μου έκανεν εντύπωση η αξιοπρέπειά του, το σιγανό μεγαλείο του. Άργησα, το παραδέχομαι, άργησα πολύ να νιώσω το δράμα κι ας διάβαζα στις εφημερίδες κι ας ρωτούσα κι ας με πληροφορούσαν. Ώσπου χρόνια πολλά ύστερα, βρέθηκα, πριν λίγα χρόνια, κατάμονος κάποια άλλα πρωινά, καλοκαιρινά κι αυτά μες στις αποθήκες της Δημοτικής Βιβλιοθήκης της πολιτείας μου και βρήκα εκεί παραταγμένα με σύστημα, με τάξη, αντάμα αντάμα, αδερφωμένα τώρα κι αλληλοσυμπληρούμενα, τα βιβλία δυο απ' τους πρωταγωνιστές του, τους θεωρητικούς, πέστε, των δυο πολιτικών παρατάξεων που χώρισαν σε χάος τότε το Έθνος -του Γούναρη και του Μιχαλακόπουλου- εδώ απόμερα στην επαρχία μου και ιδιαίτερη και των δύο πατρίδα εκείνων, μακριά απ' την Ελληνική Ανατολή και το Αιγαίο. Ήταν πολλά, πάρα πολλά τα βιβλία και των δυο τους και μιλούσαν επίμονα για όλη αυτή την υπόθεση της Μικράς Ασίας, σ' αυτήν κατέληγαν όλα, ελληνικά ξένα, τόμοι, φυλλάδια, πίνακες, έγγραφα, συνθήκες, εφημερίδες, υπομνήματα, τα περισσότερα τυπωμένα στα χρόνια που εκτυλισσόταν ακόμα το δράμα της.

Έσκυψα και έμεινα για ώρες πολλές μαζί τους, κατάμονος στην απόλυτη σιγή των ραφιών της έρημης Βιβλιοθήκης. Ένιωσα σα να είχα κλεισθεί μες στον τάφο μιας εποχής και ψαχούλεψα τα πιο πνευματικά του κτερίσματα, τα απομεινάρια της, το πνεύμα της, τις αγωνίες της, τις ψυχώσεις της, τις αγωνίες, τις ψυχώσεις και το πνεύμα μιας γενιάς που αμέσως προηγείται απ' τη δική μου και δεν πέθαιναν, κανένας θάνατος δεν μπορούσε να τις κάνει να πεθάνουν!

Τους δυο εκείνους νεκρούς μου -σκέφτηκα τώρα- τους συναδέρφωνεν ο ίδιος ο θάνατος, καταδίκη σ' αυτόν που όρισεν ο αντίπαλος στον καθένα -τον Γούναρη πιο εμφαντικά, το Μιχαλακόπουλο πιο αργότερα, αλλά το ίδιο σκληρά και με πείσμα. Το θυμήθηκα κι όταν είδα πως με την τελευταία του θέληση ο καθένας απ' αυτούς έστειλαν και οι δυο εδώ στη γενέθλια πόλη, στο δήμο τους τις βιβλιοθήκες τους, ύστατη προσφορά αλλά και απολογία στις γενιές που έρχονται, με το αναφαίρετο δικαίωμα να μείνουν αυτές, τώρα που αυτοί αυτοί έφυγαν, στη θέση τους.

Κοίταξα με γαλήνη, με κατανόηση, επισταμένα τα βιβλία τους. Ήταν τόσα πολλά, ανάδιναν τόσο φως! Όσα όμως ανήκαν σε αντιπάλους τους συγγραφείς, όσα μιλούσαν με το πρίσμα των πολιτικά αντιθέτων τους, ήταν άκοπα κι απ' τους δυο, περιφρονημένα κατά τον ίδιο τρόπο απ' αυτούς τους δυο βιβλιοφάγους.

Όσα όμως μιλούσαν για το ίδιο θέμα, το Μικρασιατικόν Ελληνισμόν, αλλά είχαν τυπωθεί πριν απ' το δράμα του εμφυλίου διχασμού, τα είχαν και οι δυο προσέξει, τα είχαν περιποιηθή, τα είχαν χρησιμοποιήσει, φαινόταν πως η σκέψη τους είχε μείνει σ' αυτά για καιρό και από παλιά. Όσο για κείνα τα περιφρονημένα με τα άκοπα φύλλα, υπήρξα και γι' αυτά σιγά σιγά επιεικής. Αργότερα είδα, κατά ένα μεγάλο μέρος τι είδους φιλολογία ήταν αυτή -litterature de guerre την λέει χαρακτηριστικά σ' ένα γράμμα του τού 1919 στο Βενιζέλο ο Μιχαλακόπουλος- ανεύθυνα έργα , πολιτική και προπαγάνδα μονάχα, έργα προκατειλημμένα και στερημένα από κάθε κύρος. Ως τόσο εγώ, έπειτα από σαράντα σχεδόν χρόνια, στάθηκα μπροστά τους σε δικαστής: δεν μπορούσα να κρίνω χωρίς να τα δω πρώτα, να τα δω όλα. Έκοψα τις σελίδες τους και κοίταξα να μάθω και απ' αυτούς που έγραψαν με τόση ζάλη, με τόση σύγχυση και τόση, πολλές φορές, ιδιοτέλεια, δικούς μας και ξένους. Έκανα κάτι περισσότερο, άρχισα από τότε να διαβάζω ό,τι αφορούσε τη Μικρασιατική υπόθεση κι έξω από τις βιβλιοθήκες των συμπατριωτών μου, και νεώτερα έργα, όπου κι αν ήταν, βιβλία, στοιχεία, αρχεία. Μόνο, ατυχώς, τα βιβλία και τα αρχεία των δυο κυρίως πρωταγωνιστών μού έμειναν απρόσιτα· και να σκέφτωμαι πως κι αυτούς τους συναδέρφωσεν ο θάνατος, το είδος του θανάτου, στην εξορία και των δυο, μακριά απ' την Ελλάδα· στο Παρίσι έπειτα απ' το κίνημα του 1935· στη Σικελία λίγους μήνες μετά την καταστροφή και εξ αιτίας της...

Ξαναγύρισα, τέλος, στη Βιβλιοθήκη της πολιτείας μου, στα παραταγμένα βιβλία, τα νωπά ακόμα, της περασμένης μας γενιάς. Με ικανοποιούσε τόσο αυτό το ρυθμικό ανακάτεμα των καταλοίπων του παρελθόντος, και των μεν και των δε, η αλληλοσυμπλήρωση, η ενότητα, με συγκινούσε τώρα μια ενότητα που έβγαιναν από παντού εκεί μέσα, μια σύνθεση, μια ενότητα και μια αρμονία που η ζωή του Έθνους την αποζητεί πάντα, όσο κι αν τα φαινόμενα της πεζότητας θα της το αρνιώνται. Όμως, νικήτρια αυτή των αδυναμιών, με ηθικό και ιστορικό μεγαλείο ακήρατο, θα παίρνει αυτή την ενότητα προ παντός και την σύνθεση για να τις παραδίνει στις άλλες, τις πιο νέες γενιές, για νέα ενότητα και σύνθεση, ό,τι είναι διαρκέστερο και άξιο να μείνει ως εθνική μνήμη πέρα από την οδύνη και τα ανεμοδέρματα των περασμένων σκληρών καιρών.

Ποτέ μου δεν έγραψα με τόση γαλήνη και ισορόπιση, με τόση ανακούφιση, σελίδες τρικυμισμένες σαν κι αυτές που ακολουθούν.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, Πάτρα, Φεβρουάριος 1961, (από τον πρόλογο του βιβλίου)

Τα απόρρητα του πολέμου, Πάτρα, 1962

[...] Επέρασαν εν τω μεταξύ σαράντα ολόκληρα έτη και παραλλήλως προς την ιστορίαν και ανεξαρτήτως της, το όλον θέμα το παράλαβεν ο θρύλος και έχομεν αφεθή εις τον μύθον, επισφαλή όμως δια τα νεωτέρας ιδίως γενεάς. Και επειδή τον μύθον διαπλάσσει συνήθως ο λαός από εντυπωσιακάς και γενικάς αναμνήσεις, παρεισφρύουν εξ αρχής και στοιχεία μη εξελεγμένα, ωραιολογίαι αλλά και προχειρολογίαι: Μας εκήρυξαν τον πόλεμον, απροσδόκητα, χωρίς να τον περιμένωμεν. Οι Ιταλοί -λησμονούνται οι Αλβανοί, οι οποίοι από της πρώτης στιγμής του πολέμου, έως του τέλους του ήσαν παρόντες πολεμούντες μας, οι Ιταλού δήθεν έφευγαν, δεν πολεμούσαν, επετούσαν τα όπλα. Αεροπλάνα δεν είχομεν, ενώ ειμπορούσαμεν να έχωμεν. Θα τους πετούσαμεν τους Ιταλούς εις την θάλασσαν, αλλά δεν άφιναν οι αρχηγοί. Ομιλούμεν δε προχείρως ολοέν δι' Αλβανίαν, ενώ όλως ο αγών διεξήχθη εις το έδαφος της Βορείου Ηπείρου. Και εις τον μύθον παρεμβάλλονται και στοιχεία πολιτικώτερα: Οι Ιταλοί ενεργούσαν, χωρίς να ξέρουν οι Γερμανοί. Με την συνθηκολόγησιν εις το τέλος, επροδόθη ο αγών. Τέλος: το «όχι» το είπεν ο λαός, οι αρχηγοί δεν επίστευαν την νίκην...
[...] Αλλά και πλέον του θρύλου -των μυθικών λαϊκών στοιχείων και δεδομένων- σχεδόν εσχηματοποιήθη και απλοποιήθη σήμερον ως σύνολο και ως μορφή, το ιστόρημα του 1940. Αρχίζομεν όλοι σχεδόν με τας σειρήνας του συναγερμού που το πρωί της Δευτέρας 28ης Οκτωβρίου εξύπνησαν την πρωτεύουσα και με τα ραδιοφωνικά διαγγέλματα. Την 3 νυχτερινήν της ημέρας αυτής ο Ιταλός πρεσβευτής πηγαίνει εις τον πρωθυπουργόν και επιδίδει το τελεσίγραφον του πολέμου. Όλος ο λαός σηκώνεται όρθιος, προτιμά τον πόλεμον, επιστρατεύεται, αποκρούει τον εισβολέα, και είναι που ήλθεν ο βαρύς χειμών, άλλως τους Ιταλούς θα τους είχαμεν πετάξει στη θάλασσαν. Ας έχουν χάριν που δεν είχαμε τανκς, αεροπλάνα, μηχανήμτα. Το ιστόρημα γίνεται απλούν, στρογγυλόν, φευγαλέον...
Ποτέ δεν εφιλοδόξησα, ούτε πρόκειται να γράψω τώρα μιαν άλλην ιστορίαν του. Ευτυχώς η βιβλιογραφία του πολέμου τούτου είναι πλούσια, δεν θέλω καν ν'αναφερθώ εις τα γνωστά σημεία της, ν' αντιγράψω τα τετριμμένα. Δι'αυτό και επροχώρησα και εις την ονομασίαν του βιβλίου μου· το επωνόμασα «Τα απόρρητα του πολέμου του 1940» δηλ. Τα μη γνωστά, τα παραμερισθέντα, εκείνα που δεν αντιμετωπίσθησαν ή εάν εθίγησαν έως τώρα, τούτο έγινε παρέργως ή εν συντομία, ενώ αυτά αξίζουν περισσότερον προβολής και αναλύσεως. [...]
Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου

Το αρχείον των οικογενειών Δρακοπούλου και Καλαμογδάρτη. Αθήνα 1969

Η τελευταίως (κατ' Αύγουστον 1968) αποθανούσα γνωστή ποιήτρια Θεώνη Δρακοπούλου -Μυρτιώτισσα είχε βαθείαν συνείδησιν του ότι ανήκεν εις δύο ιστορικάς και διακεκρημένας παλαιάς Πατρινάς οικογενείας, αι οποίαι ήδη έχουν δώσει και άλλους σημαντικούς ανθρώπους των Γραμμάτων και της δημοσίου δράσεως. Ενώ εγεννήθη εις Κωνσταντινούπολιν, όπου ο πατήρ της διετέλει εις την προξενικήν υπηρεσίαν μας, υπερηφανεύετο ότι ήτο Πατρινή. Η μοίρα το ηθέλησε να απομείνη η τελευταία και των δύο οικογενειών, των Δρακοπούλων και των Καλαμογδάρτη. Εις αυτήν απέμεινε και το αρχείον των. Τούτο εφ' όσον έζη επεμελέιτο η αδελφή της Μυρτιώτισσας Αύρα Θεοδωροπούλου.

Το αρχείον Δρακοπούλου δια της διαθήκης της η Μυρτιώτισσα ώρισε να παραλάβει ο Πατρινός εν Αθήναις ευπατρίδης Γεώργιος Παπαδιαμαντόπουλος της μεγάλης οικογενείας του Πατρινού πρωτεργάτου του 1821 Ιωάννου Παπαδιαμαντοπούλου, ο οποίος έπεσεν εις την έξοδο του Μεσολογγίου και εις την οποίαν οικογένειαν ανοίκει και ο Ζαν Μορέας· «η οποία οικογένειά μας γράφει η Μυρτιώτισσα εις την διαθήκην της, συγγενεύει μακρόθεν με την ιδικήν του». Πράγματι ο ανωτέρω Ιωάννης Παπαδιαμαντόπουλος του 1821 είχε σύζυγον την Ελάνη Ιωάν. Καλαμογδάρτου. Ο κ. Γ. Παπαδιαμαντόπουλος το αρχείον τούτο μου παρέδωσε και το κατέθεσα ως δωρεάν του εις την Δημοτικήν Βιβλιοθήκην Πατρών (τμήμα αρχείου). Προχείρως ταξινομηθέν υπ' εμού, έχει αριθμηθή (δια μολυβδίδος απλώς) και απετέλεσε συλλογήν υπό το διακριτικόν γνώρισμα Δ (Δ 1 – Δ 227). Παρέχει διαφόρους ιστορικάς πληροφορίας κατά τόπν αξιολόγους, αλλά κυρίως η αξία του έγκειται εις το ότι καταδεικνύει τας λογοτεχνικάς καταβολάς, τας οποίας έδωσεν εις την Μυρτιώτισσα η οικογένειά της.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, απόσπασμα από το βιβλίο

Διηγήματα. Πάτρα, 1969

Η συλλογή περιλαμβάνει τα διηγήματα:

- Φρουραρχείον 2200 έπαυσε λειτουργούν

- Ναυτικόν νοσοκομείον Αγίων Σαράντα

- Στο ελληνικό της γραμμής

- Ιταλιώτης νέος

- Οι καμπάνες του Μαρκάτου

- Ο πρώτος νόστος

- Η προσήλυτη

- Πλάσμα Θεού Νεόφυτος

- Στο μοναστήρι των εθνικών

- Εφέστιοι θεοί

Έλληνες μοναχοί της Ν. Ιταλίας καταφύγοντες εις Πάτρας τον Θ' αιώνα. Αθήνα 1970

Η Πελοπόννησος και η Σικελία κείνται συμμέτρως εις το αυτό γεωγραφικόν πλάτος, παραλλήλως σχεδόν, πλην τας χωρίζει πέλαγος εκτεταμένον, μη ευνοούν εκ πρώτης όψεως την άμεσον επικοινωνίαν. Εν τοσούτω η επικοινωνία αυτή δεν έλειψεν ούτε κατά την αρχαιότητα, ούτε κατά τους βυζαντινούς χρόνους, ότε ομαίμων ελληνικός πληθυσμός διετηρείτο εις αμφοτέρας, δια δε ειδικώτερον τον Θ' αι. Συγκέντρωναν πολλαί πληροφορίαι περί καταφυγής εις Πάτρας και Πελοπόννησον γενικότερων πολλών εκ του ελληνικού πληθυσμού της Σικελίας και λοιπής Νοτίου Ιταλίας και δη μοναχών, εις τους χρόνους ακριβώς της εκεί επιδρομής και κατακτήσεων των Σαρακηνών (έτος 826).

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, απόσπασμα από το βιβλίο

Του 1821 η απαρχή (Πατρά 1466) Σπιλιάδα (Πάτρα, 1821). Πάτρα, Οκτώβριος 1971

Ελάχιστα πράγματα μας είναι γνωστά για τη ζωή του πρώτου μητροπολίτη των Πατρών της Τουρκοκρατίας· εδώ και όχι πολλά χρόνια δεν ξέρουμε ούτε το όνομά του. Είναι όμως ο πρώτος Ορθόδοξος ιεράρχης που κινείτε εναντίον των Τούρκων, επαναστατεί εναντίον τους και οι Τούρκοι τον σουβλίζουν εδώ στην Πάτρα στις 19 Αυγούστου 1466. [...]

Και γα τη ζωή του Πατρινού πατριώτη Κώστα Μιχαλόπουλου που δεν πρόβαλε το ξεσήκωμα, αλλά το ετοίμασε μεθοδικά και αθόρυβα, λίγα πράγματα ξέρουμε από μια παλιά μελέτη του Πατρινού επίσης Σπύρου Παππά. Ατυχώς άλλα στοιχεία δεν είναι στη διάθεσή μας σήμερα για να ολοκληρώσουμε τη μορφή των δυο μεγάλων αυτών ανδρών της Ελευθερίας του Γένους που ανέδειξεν η Πατρινή γη. Έτσι το έργο αυτό αναζητήθηκε στον κόσμο της Τέχνης και γράφτηκαν αυτά τα δύο χρονικά (ιστορικά διηγήματα), δοσμένα όμως πάνω σε εξακριβωμένες βάσεις και με πιστή προ παντός απόδοση του Πατρινού περιβάλλοντος κάθε μιας από τις δύο αυτές εποχές (1466, 1820).

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου

Αι κατά την Ελληνικήν αρχαιότητα πόλεις με το όνομα Πάτραι, Αθήνα 1971

Το φαινόμενον συνωνυμίας τόπων ή οικισμών (τοπωνυμιών) δεν είναι και εις τους αρχαίους Έλληνες σπάνιον. Απαντάται βεβαίως ενωρίς η πόλις Πατρέως (κατά την εξήγησιν, την οποίαν παραθέτει ο Παυσανίας), η πριν Αρόη, εις την Αχαΐαν (πελοπόννησου), αλλά ασχέτως μάλλον αυτής, ευρίσκομεν ήδη από του Θ' μ.Χ. Αιώνος η Υπάτη της Στερεάς να εκφέρεται ως Πάτραι και αυτή, επισκοπή μάλιστα τυγχάνουσα έκτοτε, τον ΙΒ' αι. Ανεδείχθη εις μητρόπολιν. Προς διάκρισιν αι Πάτραι αυταί λέγονται Νέαι (και ο μητροπολίτηςαυτών Νέων Πατρών) και αι Πάτραι της Αχαΐας, πάλιν από του Θ' αιώνος, Παλαιαί, προσωνυμία, η οποία διετηρήθη εις αυτάς μέχρι και των χρόνων του Καποδιστρίου, δεν εξέλιπε δε παρά βαθμηδόν και κατ' ολίγων.

Απαντούν επίσης και Πάτραι της Ιλλυρίας επί Εγνατίας οδού. Την αρχαιοτέραν περιγραφήν της οδού ταύτης, ως γνωστόν, εις τα Οδοιπορικά, το του Αντωνίου Αυγούστου και το Ιεροσολυμιτικόν και τον Πευτιγγεριανόν πίνακα, έργα Δ' μ.Χ. Αιώνος. Εις το Ιεροσολυμιτικόν, το και αναλυτικότερον, όπου γίνεται διάκρισις πόλεων (civitas), σταθμών (mansio) και τόπων αλλαγής ίππων (mutatio), το τοπωνύμιον (Πάτραι) ανήκει εις την τελευταίαν ταύτην κατηγορίαν. Έπειτα από τας ταβέρνας (Τρεις Ταβέρναςκατά το Οδοιπορικόν του Αντωνίου), με κατεύθηνσιν από Απολλωνίας προς Θεσσαλονίκην, απαντώμεν εις 4 μόνον ρωμαϊκά μίλλια σταθμών Κλαύδανος και μετ' αυτόν εις 12 ρωμαϊκών μιλλίων απόστασιν τόπον αλλαγής ίππων Πάτρας, μετά τας οποίας φθάνομεν εις την πόλιν Κλήδωνα εις 13 ρωμαϊκά μίλλια, όπου το όριον Μακεδονίας και Ηπείρου κατά το εν λόγω οδοιπορικόν. Εκ της συγκρίσεως δε του οδοιπορικού τούτυο προς το έτερον και τον Πευτιγγέριανον πίνακα και των αντιστοίχως εις αυτά σημειουμένων τόπων πειθόμεθα ότι πράγματι αι Πάτραι αυταί έκειντο προ της Λυχνίτιδος (Αχρίδος) λίμνης και εγγύς των ορίων Μακεδονίας και Ηπείρου. [...]

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, απόσπασμα από το βιβλίο

Μνήμες του Ελληνικού Λαού, 16 ιστορικά διηγήματα και χρονικά. Πάτρα 1976

Περιεχόμενα

- Ελληνοδιδάσκαλοι στην Αλεξάνδρεια του 300 π.Χ.

- Πλοίον Ελληνικόν στην Καλχηδόνα

- Οι Μεγάλοι

- Σικελιώτες 1588

- Του 1821 η απαρχή

- Σπιλιάδα

- Στο καφενείο του Γαλαιδιώτη

- Αγαμέμνονας

- Ναυτικόν νοσοκομείον Αγίων Σαράντα

- Ιταλιώτης νέος

- Οι περιλειπόμενοι

- Φρουραρχείον 2200 έπαυσε λειτουργούν

- Σιωπηλή λειτουργεία

- Στο Ελληνικό της γραμμής

- Μητέρα Πατρίδα

- Λειτουργεία στη Μητρόπολη του Μυστρά

Πενήντα χρόνια σύνεδρος, δυο χρονικά Ελληνικής Πνευματικής Ζωής. Πάτρα, Νοέμβριος 1978

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, αποσπάσματα από το βιβλίο

Πατρινά διηγήματα. Πάτρα 1985

Πατρινά διηγήματα.

Τα επέγραψα έτσι, μόνο γατί γράφτηκαν στην Πάτρα (τα τελευταία χρόνια).

Μερικοί θα τα πουν αφηγήματα (και χρονικά, ηθογραφήματα ή θεματογραφίες). Δε θα έχουν δίκιο κατά τούτο: όλα τα δημιούργησα με την φαντασία μου. Ποτέ δεν αντέγραφα. Φυσικά ο ιστορικός περίγυρος είναι αληθινός και εξακριβωμένος.

Πάντα, όταν αρχίζω ένα πεζό μου, δεν έχω σχεδιάσει στο νου μου ούτε το σκελετό του ούτε πως θα συνεχίσω και που θα τελειώσω. Μου αρκεί το ξεκίνημα, η πρώτη εικόνα. Και σκαλίζω, πολλές φορές σκαλίζω· σαν ξεπετάγεται κανένας βολβός που μπορεί να δώσει λουλούδι, σταματώ.

Τώρα που τα διηγήματά μου αυτά τα βλέπω στην τελειωτική τους μορφή -ακόμη δεν την παραδέχομαι- μόλις αρχίζω να τα συμπαθώ. Όσο να 'ναι με εκφράζουν.

Στην Τέχνη με τα έργα μας όλοι είμαστε στο εδώλιο, κρινόμαστε, δίνουμε απολογία, ζητάμε δικαίωση, ζητάμε επιείκεια. Στη ζωή μου έμαθα πως ωραίες δίκες δεν υπάρχουν, υπάρχουν όμως ωραίες απολογίες. Νομίζω πως τη δική μου κάπως έτσι πρέπει ν' αρχίσω κι έτσι να τελειώσω: έγραψα τα λίγα μου κείμενα, ό,τι έγραψα στη ζήση μου, γα τις ωραίες μορφές που πέρασαν από τη ζωή μου. Αυτές μου έδωσαν πνοή, μου έδωσαν οδό, με κίνησαν να σηκωθώ και να φτάσω κάπου ψηλά, με περίμεναν, με περίμεναν πολύν καιρό, πολλά χρόνια! Ναι, απ' αυτές πρέπει να ζητώ επιείκεια και συγχώρεση. Επιείκεια και συγχώρεση για μένα και τα γραψίματά μου.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου

Παγκόσμιος ελληνοδείκτης, Πάτρα 1972

Επίμονον μέλημα της παρούσης εκδόσεως υπήρξε να δώσωμεν ένα σύντομον οδηγόν εις τον Έλληνα τον ευρισκόμενον εις το εξωτερικόν, δια να του καταδείξωμεν, κατά τρόπον όσον το δυνατόν υπεύθυνον και ακριβή, ουσιαστικόν δε και άνευ εξεζητημένων περιπλανήσεων και πολυλογιών, να του υπενθυμίσωμεν ό,τι ελληνικόν έχει ν' απαντήσει εκεί και να το ζητήσει επικαίρως κατά τον κύκλον του οιουδήποτε εκεί ταξιδιού του ή διαμονής.

Αυτό το ελληνικόν εν τη ξένη σπανίως είναι ασήμαντον, κακοσύστατον ή αξιοκαταφρόνητον εν μέσω των λοιπών αξιοθεάτων ή ενδιαφερόντων του τόπου: μνήμαι και οράματα της εθνικής μας ιστορίας, αρχαίας και νέας, πόλεις και χώραι ελληνικαί και οικισμοί και συνοικίαι και παροικίαι Ελλήνων, έργα τέχνης, διάσπαρτα ή συγκεντρωμένα εις μουσεία, ναοί, σχολεία, ιδρύματα, ναυτικά κέντρα και αρχαί πρροξενικαί και, τέλος, νεκροταφεία και τάφοι, οι τάφοι των επαλλήλων στρωμάτων ελληνικών εγκαταστάσεων εις τον κόσμον, τάφοι ιδικών μας που εζήτησαν εις τα επιτύμβιά των με συγκινητικά ελληνικά, ήδη από των χρόνων της αρχαιότητος, να μη αφίσουν να τους πνίξουν εν μέσω ξενικού περιβάλλοντος «βάτοι αυχμηροί και κατά αιγίπυρα», αλλά να φυτρώσουν πάντοτε ία και νάρκισσοι και «πάντα γένοιτο ρόδα» επάνω εις αυτούς και την μνήμην μας...

Βεβαίως δεν επρολάβαμεν να συμπεριλάβωμεν όλα· είναι τόσον πολλά και το έργον μας τόσον ευρύ και επομένως δυσχερές. Εφροντίσαμεν όμως να δώσωμεν εξηκριβωμένα και συγκεκριμένα στοιχεία, επίσης να υποδείξωμεν βιβλιογραφίαν δια μεγαλυτέρας αναζητήσεις και, ακόμη, να παρουσιάσωμεν την ελληνικήν ταξιδιωτικήν λογοτεχνίαν δι'εκάστην ξένη χώραν. Είναι η τελευταία αυτή κάτι το ευθέως ιδικόν μας δια τας ξένας χώρας.

Νομίζομεν ότι ευκόλως συλλαμβάνεται το διάγραμμα της εργασίας μας: Συγκεντρώσαμεν δι'κάστην χώραν εις καφαλαία τα αφορούντα εις αυτήν και δίδομεν πληροφορίας δι' εκάστην πόλιν, λιμένα, τοππθεσίαν, ακρωτήριον κλπ. χωριστά εις άρθρα. Αρχίζομεν από το παρόν, τα σημερινά ονόματα και όρια χωρών και οικισμών δια ν' αναχθώμεν άνευ χρονοτριβής, εις το ελληνικό παρελθόν των ή το σύγχρονων ελληνικό παρόν των. Περισσότεραι πληροφορίαι και βιβλιογραφίαι παρέχονται κυρίως εις τα λήμματα πρωτευουσών. [...]

Κ. Ν. Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου

Επιστροφή μέσω Πατρών και άλλα διηγήματα. Πάτρα 1993

Η συλλογή περιλαμβάνει τα διηγήματα:

- Σιωπηλή Λειτουργεία

- «Επιστροφή μέσω Πατρών»

- Η σημαία

- Ανάσταση στις 10 το πρωί

- Η περιμετρική

- Ο λαός

- Τένεδος

- Κάπως έτσι και στην άλλη ζωή

- Ο ύστατος θάνατος

- Εκσφενδόνιση

- Ζάκυνθος κοντά στο 1900

- Προσανατολισμοί

- Η γέφυρα

- Μόνος

Οι κώδικες των γάμων και βαπτίσεων της Ελληνικής κοινότητας Λιβόρνου (1760 κ. εξ.). Πάτρα, 1986

Το νεκροταφείον μας εις το Λιβόρνον με τας πολλάς του επιγραφάς εις την Ελληνικήν, ήτο εις την εποχήν του (ΙΗ' αι.) εις απόκεντρον θέσιν, η οποία ήδη κατάστη κεντρική, περιβάλλεται υπό πολυκατοικιών, διασώζει δε την μικράν του εκεί εκκλησίαν, μοναδικήν Ελληνικήν εν λειτουργεία παραμείνασαν, αφότου -ανεξαρτήτως της παλαιοτέρας της Αγίας Άννης, γενομένης παλαιότατα ουνιτικής και αποκοπείσης από τον εθνικόν κορμόν- ο Ιταλός πρωθυπουργός προσωπικώς, κατά τας πρώτας ημέρας του Ελληνοϊταλικού πολέμου του 1940 και τας πρώτας νίκας του στρατού μας, διέταξε και επεστάτησεν εις την άμεσον καταδάφισιν, δια την ρυμοτομίαν δήθεν της πόλεως, της εις το κέντρον, παρά τον λιμένα, περιλάμπρου εκκλησίας μας της Αγίας Τριάδος, εις την οποίαν και ανήκουν οι δια του παρόντος εκδιδόμενοι κώδικες.
Να μην λησμονώμεν ότι το Λιβόρνον μετά της γειτονικής Πίσας, της οποίας ήτο επίνειον, κατά τους χρόνους του Ιερού Αγώνος (1821), λόγω του ότι η λοιπή Βόρειος Ιταλία ετέλει υπό το ζυγόν της Αυστρίας του Μέτερνιχ και πάσα Ελληνική και φιλελληνική κίνησις κατεδιώκετο αμειλίκτως, ήτο το Λιβόρνον κέντρον επαφής του Ευρωπαϊκού κόσμου με την μαχόμενην Ελλάδα, συγκέντρωσεν πολλήν φιλελληνικήν κίνησιν, διοχετεύει εφόδια και διακινεί πολεμιστάς, διασώζει δε γενικώς πολλάς Ελληνικάς μνήμας, τμήμα των οποίων περιλαμβάνει το βιβλίον μου Οι Κωστάκηδες της Αχαΐας και του Λιβόρνου· συμβολή εις την ιστορίαν του Ελληνισμού της Τοσκάνης και των μετεπαναστατικών Πατρών (Αθήνα, 1968, σσ. 177) το οποίον ομοίως τότε κατά την ως άνω παραμονήν μου εις το Ινστιτούτον μας της Ενετίας ετελείωσα. Υπήρξε λοιπόν το Λιβόρνον εθνικόν κέντρον, όπου διεκινήθησαν Ελληνικαί σημαντικαί προσωπικότητες από Κοραή, Μιαούλη, Ιγνατίου Ουγγροβλαχίας κ. α. Και έζησαν πολλοί Πελοποννήσιοι, ειδικώτερον Πατρινοί, όπως αι οικογένειαι Κωστάκη, Αργυροπούλου, Αγγελοπούλου Λάγγουρα, Τσερώνη κ. α. Διασωζόμεναι μέχρι σήμερον παρ' ημίν.
Δι' όλους αυτούς τους λόγους η εν Πάτραις εδρεύουσα Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Πελοπονήσσου, η οποία μας προσέφερεν εντελώς προσφάτως παρομοίαν αρχειακήν έκδοσιν, διασκεύθεη υπό την προεδρείαν του φιλολόγου και θεολόγου συναδέλφου συγγραφέως κ. Ιωαν. Φ. Αθανασοπούλου και με εισήγησιν του ιδρυτού της και κινούσης αυτήν ψυχής φιλτάτου κ. Θεοδ. Ι. Παπαναγιώτου, Γενικού Γραμματέως του Διοικητικού Συμβουλίου τούτου, απεφάσισεν και ανέλαβεν αυτή την έκδοσιν των δημοσιευμένων νυν κωδίκων μας του Λιβόρνου. Την εθνικήν και Πελοποννησιακήν. Εξετέλεσεν αυτή εξ ονόματος της πόλεως ένα πατριωτικόν καθήκον προς την ορφανήν παλαιάν μας παροικίαν, η οποία τόσους δεσμούς είχε με τας Πάτρας κατά το νωπόν εισέτι παρελθόν.
Ευχαριστώ τους ανωτέρω συμπολίτας και τον καθηγητήν κ. Μανουσάκαν δια το ενδιαφέρον του, με το οποίον με ετίμησε και εις την περίπτωσιν αυτήν, και θέλω να πιστεύω ότι η πτωχή αυτή έκδοσις θα εκτιμήθή γενικώτερον ως επίτέλεσις εθνικού καθήκοντος, το οποίον, όχι χωρίς συγκίνησιν, επιτελούμεν δια του παρόντος ημείς οι εν Πάτραις ως τμήματα αναλλοίωτα του αδιαίρετου Ελληνικού όλου ακριβώς προς αυτό το σύνολον και τας «πάλαι ποτέ διαλαμψάσας εστίας» του.

Κ. Ν.Τριανταφύλλου, από τον πρόλογο του βιβλίου