ΟΜΙΛΙΑ ΙΑΤΡΟΥ-ΣΥΓΓΡΑΦΕΑ ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΠΑΤΡΩΝ

ΗΛΙΚΙΑ ,ΥΓΕΙΑ ΚΑΙ ΓΗΡΑΤΕΙΑ

(Προβλήματα  της τρίτης  ηλικίας)

ΕΙΣΗΓΗΣΗ-ΟΜΙΛΙΑ ΣΠΥΡΟΥ ΠΑΠΟΥΤΣΑΚΗ

(Φιλολογικό Βραδινό Εταιρείας Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος

στη Δημοτική Βιβλιοθήκη Πατρών στις 19-10-2015)

Εισαγωγή

          Πριν  10 χρόνια ακριβώς, σε μία ομιλία μου στον Ροταριανό  Όμιλο Πατρών, είχα υποστηρίξει, με γερά επιχειρήματα, πως «όσο γερνάμε, η ζωή καλυτερεύει». Θυμάμαι, αρκετοί από τους ακροατές είχαν σηκώσει το φρύδι, σημάδι δυσπιστίας : «Κακά τα ψέματα γιατρέ μου!» Τους δικαιολογώ.

Εξακολουθώ εν τούτοις να πιστεύω πως, «όταν ο άνθρωπος φροντίζει, από τη μικρή του ηλικία, το «ευ ζειν» σώματος, πνεύματος και ψυχής, μπορεί να φτάσει στα γηρατειά σωματικά υγιής, πνευματικά εναργής και ψυχικά ήρεμος, αισιόδοξος, φιλοσοφημένος, καταλαγιασμένος. Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος, που τονίζει πως «όσο γερνάμε, μας προλαβαίνουν οι διάφορες αρρώστιες». Σεβαστές είναι και οι δύο απόψεις.

Από τότε εξ άλλου που ο άνθρωπος βγήκε από τις σπηλιές, για ένα πράγμα προσπαθεί: Να ζήσει περισσότερο και καλύτερα.

Σήμερα εγώ, έχοντας πίσω μου πάνω από 50 χρόνια εξασκήσεως της κλινικής ιατρικής, θα αναφερθώ, ως γιατρός, αλλά και ως ηλικιωμένος, στους προβληματισμούς που εγείρονται όταν ανασκοπεί κανείς τα θέματα των γηρατειών και της υγείας. Χωρίς να ξεχνώ τη σύγχρονη αντίληψη πως, «η αισιοδοξία, το χιούμορ και το γέλιο αποτελούν πολύτιμους φίλους της υγείας».

Προσδιορισμός της 3^ης ηλικίας  

Εφ όσον θα ασχοληθούμε με τα προβλήματα της 3^ης ηλικίας, καλόν είναι, να προσδιορίσωμε, λεπτομερέστερα, τα χρονικά πλαίσια της 3^ης ηλικίας.

Ο πίνακας που ακολουθεί, αναπαριστά σε γενικές γραμμές, τις διάφορες ηλικιακές φάσεις που περνά ο άνθρωπος, από τη γέννησή του μέχρι το θάνατο, εάν και εφ΄ όσον του μέλλεται να ζήσει μία ολόκληρη ζωή.

Παις : 12-15 ετών : Ανήλικος

΄Εφηβος : 15-20 ετών : ΄Εφηβος προς ενηλικίωση

Νέος άνδρας ( ώριμος ) : 21-45 ετών

Μεσήλιξ ( Μεσήλικος ) : 45-65 ετών

3η Ηλικία : ( Γηρατειά, γερατειά, γεράματα )

Υπερήλιξ ( Υπερήλικος, ηλικιωμένος, γέρων ή γέρος ) : 65-90 ετών :

Εγγύς Υπερήλικος : 65-75 ετών

Μέσος Υπερήλικος : 75-85 ετών

Προχωρημένος Υπερήλικος : 85 ετών και άνω

Υπέργηρος ( εσχατόγηρος, αιωνόβιος, Μαθουσάλας ) : 90 ετών και άνω

Η ως άνω ηλικιακή ταξινόμηση είναι βέβαια αρκετά σχηματική. ΄Ετσι, ένας ενενηντάρης μπορεί να φαίνεται και να νοιώθει σαν 60 με 65 ετών. Τουναντίον ένας εξηνταπεντάρης να μοιάζει και να συμπεριφέρεται σαν προχωρημένος υπερήλικος.

Σήμερα εξ άλλου, με την άνοδο του προσδόκιμου ζωής πάνω από τα 75 χρόνια, χάρις στις προόδους της τεχνολογίας, η έννοια των γηρατειών αμβλύνεται ακόμη περισσότερο.

          Γιατί να ασχοληθούμε με την υγεία και τις διάφορες αρρώστιες των ατόμων 3^ης ηλικίας  ;

Δύο είναι κυρίως οι λόγοι, που μας ωθούν να ανατρέξουμε ιδιαίτερα στην παθολογία των ηλικιωμένων.

Α)  Οι άνθρωποι ζουν σήμερα περισσότερα χρόνια, από ότι στο παρελθόν, με κατάληξη τη γήρανση γενικώς του πληθυσμού, ιδιαιτέρως  της Ελλάδος και

Β)  Όσο γερνάμε, τόσο μας προλαβαίνουν οι διάφορες αρρώστιες, οι νόσοι φθοράς κυρίως, όπως αποκαλούνται,  με αποτέλεσμα την αύξηση της νοσηρότητας στους υπερήλικες.

Ας εξετάσουμε λοιπόν διεξοδικότερα τις δύο αυτές παραμέτρους.

Α) Η γήρανση του πληθυσμού της χώρας μας εμπίπτει γενικώς στο δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος, ένα πρόβλημα που αποτελεί τον υπ’ αριθ. 1 κίνδυνο, που απειλεί την υπόσταση του έθνους μας, όπως είχα την ευκαιρία, να τονίσω σε μία σχετική ομιλία μου, πριν μερικά χρόνια, στη Διακίδειο Σχολή.

Στην Ελλάδα γερνάμε πιο γρήγορα από όλη την Ευρώπη!

Η χώρα μας κατατάσσεται στην πρώτη θέση μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ενώσεως ( ΕΕ ) σε γηράσκοντα πληθυσμό (ποσοστό αυξήσεως 21%, έναντι μέσου όρου 17,20 % στις χώρες της ΕΕ)  Ταυτόχρονα η Ελλάδα και η Ιταλία καταγράφουν τον 3^ο χαμηλότερο δείκτη γεννήσεων ( 9, %ο) στην ΕΕ, μετά τη Γερμανία και την Πορτογαλία ( με ποσοστά 8, %ο και 8,5 %ο αντίστοιχα ).

Τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών αντιπροσωπεύουν στη χώρα μας ποσοστό πάνω από το 14% του γενικού πληθυσμού, σύμφωνα δε με τις προβλέψεις, το 2020 θα είναι άνω του 20% και το 2030 το 30% του πληθυσμού!

Αυτή η δημογραφική γήρανση της Ελλάδας, κοινή σε όλες τις χώρες του δυτικού κόσμου, οφείλεται αφ’ενός στην επιμήκυνση του μέσου όρου επιβίωσης, αφ’ ετέρου στην ολοένα και  μεγαλύτερη υπογεννητικότητα.

΄Ετσι, με βάση τα στοιχεία από τα ληξιαρχεία όλης της χώρας, οι θάνατοι στη χώρα μας, είναι για 4^η συνεχή χρονιά περισσότεροι από τις γεννήσεις και μάλιστα η ψαλίδα συνέχεια ανοίγει προς την πλευρά των θανάτων.

Τον Ιανουάριο  του 2015 για παράδειγμα, απεβίωσαν 12.561 άτομα και γεννήθηκαν 7.192. Στις γεννήσεις αυτές πρέπει να διευκρινίσουμε ότι, ένα ποσοστό περίπου 10% αφορά γεννήσεις αλλοδαπών.

Προβάλλει έτσι ορατό, το δραματικό δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος, όπως αναφέραμε και νωρίτερα.

Περαιτέρω, σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση της ΕΕ για το ευρωπαϊκό έτος γήρανσης 2012 και με βάση στοιχεία και προβλέψεις της ΕUROSTAT,  υπολογίζεται ότι, σήμερα στην ΕΕ αντιστοιχούν 4 άτομα παραγωγικής ηλικίας ( 15-64 ετών ) ανά 1 συνταξιούχο άνω των 65 ετών, ενώ το 2060 θα υπάρχουν μόνο δύο εργαζόμενα άτομα για κάθε ένα συνταξιούχο!

Στην Ελλάδα οι υπερήλικες αποτελούν το 14% του γενικού πληθυσμού, κάθε 5 χρόνια δε προστίθενται στην προχωρημένη ηλικία πάνω από 100.000 άτομα!

Το γεγονός της γηράνσεως του πληθυσμού της Ελλάδος, αλλά και της Ευρώπης γενικότερα, προκαλεί πολλά προβλήματα, ιατρικά, κοινωνικά, οικογενειακά, οικονομικά, ασφαλιστικά κ.λ.π., που θα προσλάβουν εκρηκτικές διαστάσεις τις προσεχείς 10ετίες.

Β) Υπολογίζεται ότι στη χώρα μας, τα άτομα άνω των 65 ετών, αν και αποτελούν περίπου το 14% του γενικού πληθυσμού, καταναλώνουν δυσανάλογο ποσοστό των κρατικών πόρων για την υγεία.

          Τα άτομα άνω των 70 ετών, ενώ αποτελούν το 10% του ελληνικού πληθυσμού απασχολούν το 50% των νοσοκομειακών κλινών , ειδικότερα το 25% των κλινών για και έκτακτα και οξέα περιστατικά. Οι υπερήλικες εξ άλλου καλύπτουν το 25% των συνολικών ημερών νοσηλείας στα νοσοκομεία.

          Επί πλέον, το 70% των υπερηλίκων έχουν περισσότερες της μιας συνοδούς νόσους, με συνέπεια,  το 25% των υπερηλίκων παίρνουν, σε μία δεδομένη στιγμή, περισσότερα από 5 φάρμακα.

          Παράλληλα τρέχει και η διαπίστωση ότι, στις ΗΠΑ για παράδειγμα, μία στις τέσσερις οικογένειες παρέχει πάνω από 20 ώρες φροντίδας την εβδομάδα σε ηλικιωμένους, ενώ στην Ευρώπη μία στις τρείς οικογένειες παρέχει τις αντίστοιχες ώρες φροντίδας.

          Αποτέλεσμα της γηράνσεως του πληθυσμού είναι τελικώς η αύξηση των ποσοστών των νόσων φθοράς. Αναφερόμαστε συγκεκριμένα στα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, τον διαβήτη, τη χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, τη χρόνια αναπνευστική ανεπάρκεια, τις διαταραχές της μνήμης, την άνοια, τη κατάθλιψη και φυσικά τον καρκίνο.

          Ας ανατρέξωμε τώρα, εν συντομία, στις σπουδαιότερες από αυτές τις νόσους φθοράς και στα επί μέρους προβλήματα που δημιουργούνται κατά την αντιμετώπισή τους.

          Πριν  10 χρόνια ακριβώς, σε μία ομιλία μου στον Ροταριανό Όμιλο Πατρών, είχα υποστηρίξει, με γερά επιχειρήματα, πως «όσο γερνάμε, η ζωή καλυτερεύει». Θυμάμαι, αρκετοί από τους ακροατές είχαν σηκώσει το φρύδι, σημάδι δυσπιστίας : «Κακά τα ψέματα γιατρέ μου!» Τους δικαιολογώ.

Εξακολουθώ εν τούτοις να πιστεύω πως, «όταν ο άνθρωπος φροντίζει, από τη μικρή του ηλικία, το «ευ ζειν» σώματος, πνεύματος και ψυχής, μπορεί να φτάσει στα γηρατειά σωματικά υγιής, πνευματικά εναργής και ψυχικά ήρεμος, αισιόδοξος, φιλοσοφημένος, καταλαγιασμένος. Υπάρχει όμως και η άλλη όψη του νομίσματος, που τονίζει πως «όσο γερνάμε, μας προλαβαίνουν οι διάφορες αρρώστιες». Σεβαστές είναι και οι δύο απόψεις.

Από τότε εξ άλλου που ο άνθρωπος βγήκε από τις σπηλιές, για ένα πράγμα προσπαθεί: Να ζήσει περισσότερο και καλύτερα.

Σήμερα εγώ, έχοντας πίσω μου πάνω από 50 χρόνια εξασκήσεως της κλινικής ιατρικής, θα αναφερθώ, ως γιατρός, αλλά και ως ηλικιωμένος, στους προβληματισμούς που εγείρονται όταν ανασκοπεί κανείς τα θέματα των γηρατειών και της υγείας. Χωρίς να ξεχνώ τη σύγχρονη αντίληψη πως, «η αισιοδοξία, το χιούμορ και το γέλιο αποτελούν πολύτιμους φίλους της υγείας».

Προσδιορισμός της 3^ης ηλικίας  

Εφ όσον θα ασχοληθούμε με τα προβλήματα της 3^ης ηλικίας, καλόν είναι, να προσδιορίσουμε, λεπτομερέστερα, τα χρονικά πλαίσια της 3^ης ηλικίας.

Ο πίνακας που ακολουθεί, αναπαριστά σε γενικές γραμμές, τις διάφορες ηλικιακές φάσεις που περνά ο άνθρωπος, από τη γέννησή του μέχρι το θάνατο, εάν και εφ΄ όσον του μέλλεται να ζήσει μία ολόκληρη ζωή.

Παις : 12-15 ετών : Ανήλικος

΄Εφηβος : 15-20 ετών : ΄Εφηβος προς ενηλικίωση

Νέος άνδρας ( ώριμος ) : 21-45 ετών

Μεσήλιξ ( Μεσήλικος ) : 45-65 ετών

3η Ηλικία : ( Γηρατειά, γερατειά, γεράματα )

Υπερήλιξ ( Υπερήλικος, ηλικιωμένος, γέρων ή γέρος ) : 65-90 ετών :

Εγγύς Υπερήλικος : 65-75 ετών

Μέσος Υπερήλικος : 75-85 ετών

Προχωρημένος Υπερήλικος : 85 ετών και άνω

Υπέργηρος ( εσχατόγηρος, αιωνόβιος, Μαθουσάλας ) : 90 ετών και άνω

Η ως άνω ηλικιακή ταξινόμηση είναι βέβαια αρκετά σχηματική. ΄Ετσι, ένας ενενηντάρης μπορεί να φαίνεται και να νοιώθει σαν 60 με 65 ετών. Τουναντίον ένας εξηνταπεντάρης να μοιάζει και να συμπεριφέρεται σαν προχωρημένος υπερήλικος.

Σήμερα εξ άλλου, με την άνοδο του προσδόκιμου ζωής πάνω από τα 75 χρόνια, χάρις στις προόδους της τεχνολογίας, η έννοια των γηρατειών αμβλύνεται ακόμη περισσότερο.

          Γιατί να ασχοληθούμε με την υγεία και τις διάφορες αρρώστιες των ατόμων 3^ης ηλικίας  ;

Δύο είναι κυρίως οι λόγοι, που μας ωθούν να ανατρέξουμε ιδιαίτερα στην παθολογία των ηλικιωμένων.

Α)  Οι άνθρωποι ζούν σήμερα περισσότερα χρόνια, από ότι στο παρελθόν, με κατάληξη τη γήρανση γενικώς του πληθυσμού, ιδιαιτέρως  της Ελλάδος και

Β)  Όσο γερνάμε, τόσο μας προλαβαίνουν οι διάφορες αρρώστιες, οι νόσοι φθοράς κυρίως, όπως αποκαλούνται,  με αποτέλεσμα την αύξηση της νοσηρότητας στους υπερήλικες.

Ας εξετάσουμε λοιπόν διεξοδικότερα τις δύο αυτές παραμέτρους.

Α) Η γήρανση του πληθυσμού της χώρας μας εμπίπτει γενικώς στο δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος, ένα πρόβλημα που αποτελεί τον υπ’ αριθ. 1 κίνδυνο, που απειλεί την υπόσταση του έθνους μας, όπως είχα την ευκαιρία, να τονίσω σε μία σχετική ομιλία μου, πριν μερικά χρόνια, στη Διακίδειο Σχολή.

Στην Ελλάδα γερνάμε πιο γρήγορα από όλη την Ευρώπη!

Η χώρα μας κατατάσσεται στην πρώτη θέση μεταξύ των κρατών μελών της Ευρωπαϊκής Ενώσεως ( ΕΕ ) σε γηράσκοντα πληθυσμό (ποσοστό αυξήσεως 21%, έναντι μέσου όρου 17,20 % στις χώρες της ΕΕ)  Ταυτόχρονα η Ελλάδα και η Ιταλία καταγράφουν τον 3^ο χαμηλότερο δείκτη γεννήσεων ( 9, %ο) στην ΕΕ, μετά τη Γερμανία και την Πορτογαλία ( με ποσοστά 8, %ο και 8,5 %ο αντίστοιχα ).

Τα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών αντιπροσωπεύουν στη χώρα μας ποσοστό πάνω από το 14% του γενικού πληθυσμού, σύμφωνα δε με τις προβλέψεις, το 2020 θα είναι άνω του 20% και το 2030 το 30% του πληθυσμού!

Αυτή η δημογραφική γήρανση της Ελλάδας, κοινή σε όλες τις χώρες του δυτικού κόσμου, οφείλεται αφ’ ενός στην επιμήκυνση του μέσου όρου επιβίωσης, αφ’ ετέρου στην ολοένα και  μεγαλύτερη υπογεννητικότητα.

Έτσι, με βάση τα στοιχεία από τα ληξιαρχεία όλης της χώρας, οι θάνατοι στη χώρα μας, είναι για 4^η συνεχή χρονιά περισσότεροι από τις γεννήσεις και μάλιστα η ψαλίδα συνέχεια ανοίγει προς την πλευρά των θανάτων.

Τον Ιανουάριο  του 2015 για παράδειγμα, απεβίωσαν 12.561 άτομα και γεννήθηκαν 7.192. Στις γεννήσεις αυτές πρέπει να διευκρινίσουμε ότι, ένα ποσοστό περίπου 10% αφορά γεννήσεις αλλοδαπών.

Προβάλλει έτσι ορατό, το δραματικό δημογραφικό πρόβλημα της Ελλάδος, όπως αναφέραμε και νωρίτερα.

Περαιτέρω, σύμφωνα με την αιτιολογική έκθεση της ΕΕ για το ευρωπαϊκό έτος γήρανσης 2012 και με βάση στοιχεία και προβλέψεις της ΕUROSTAT,  υπολογίζεται ότι, σήμερα στην ΕΕ αντιστοιχούν 4 άτομα παραγωγικής ηλικίας ( 15-64 ετών ) ανά 1 συνταξιούχο άνω των 65 ετών, ενώ το 2060 θα υπάρχουν μόνο δύο εργαζόμενα άτομα για κάθε ένα συνταξιούχο!

Στην Ελλάδα οι υπερήλικες αποτελούν το 14% του γενικού πληθυσμού, κάθε 5 χρόνια δε προστίθενται στην προχωρημένη ηλικία πάνω από 100.000 άτομα!

Το γεγονός της γηράνσεως του πληθυσμού της Ελλάδος, αλλά και της Ευρώπης γενικότερα, προκαλεί πολλά προβλήματα, ιατρικά, κοινωνικά, οικογενειακά, οικονομικά, ασφαλιστικά κ.λ.π., που θα προσλάβουν εκρηκτικές διαστάσεις τις προσεχείς 10ετίες.

Β) Υπολογίζεται ότι στη χώρα μας, τα άτομα άνω των 65 ετών, αν και αποτελούν περίπου το 14% του γενικού πληθυσμού, καταναλώνουν δυσανάλογο ποσοστό των κρατικών πόρων για την υγεία.

          Τα άτομα άνω των 70 ετών, ενώ αποτελούν το 10% του ελληνικού πληθυσμού απασχολούν το 50% των νοσοκομειακών κλινών , ειδικότερα το 25% των κλινών για και έκτακτα και οξέα περιστατικά. Οι υπερήλικες εξ άλλου καλύπτουν το 25% των συνολικών ημερών νοσηλείας στα νοσοκομεία.

          Επί πλέον, το 70% των υπερηλίκων έχουν περισσότερες της μιας συνοδούς νόσους, με συνέπεια,  το 25% των υπερηλίκων παίρνουν, σε μία δεδομένη στιγμή, περισσότερα από 5 φάρμακα.

          Παράλληλα τρέχει και η διαπίστωση ότι, στις ΗΠΑ για παράδειγμα, μία στις τέσσερις οικογένειες παρέχει πάνω από 20 ώρες φροντίδας την εβδομάδα σε ηλικιωμένους, ενώ στην Ευρώπη μία στις τρείς οικογένειες παρέχει τις αντίστοιχες ώρες φροντίδας.

          Αποτέλεσμα της γηράνσεως του πληθυσμού είναι τελικώς η αύξηση των ποσοστών των νόσων φθοράς. Αναφερόμαστε συγκεκριμένα στα αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια, τον διαβήτη, τη χρόνια νεφρική ανεπάρκεια, τη χρόνια αναπνευστική ανεπάρκεια, τις διαταραχές της μνήμης, την άνοια, τη κατάθλιψη και φυσικά τον καρκίνο.

          Ας ανατρέξουμε τώρα, εν συντομία, στις σπουδαιότερες από αυτές τις νόσους φθοράς και στα επί μέρους προβλήματα που δημιουργούνται κατά την αντιμετώπισή τους. Νόσοι  Φθοράς

          Αγγειακά Εγκεφαλικά Επεισόδια  ( ΑΕΕ ) : Συμβαίνουν όταν η ροή του αίματος στον εγκέφαλο ελαττώνεται σημαντικά, ή διακόπτεται απότομα. Αν αυτό συμβεί λόγω αιμορραγίας, πρόκειται για αιμορραγικό εγκεφαλικό επεισόδιο. Αν πάλι το επεισόδιο οφείλεται σε απόφραξη κάποιου αγγείου, ονομάζεται ισχαιμικό εγκεφαλικό  επεισόδιο ( το πιο συχνό ).

          Το ΑΕΕ είναι σχετικώς συχνή και σοβαρή νόσος, με συνέπειες για την ποιότητα της ζωής, αλλά και την ίδια τη ζωή.

          Τα ΑΕΕ ευθύνονται για το θάνατο περισσότερων από 4-5 εκατομμύρια ανθρώπων κάθε χρόνο, ανά τον κόσμο.

          Τα ΑΕΕ είναι κατ΄εξοχήν πάθηση των ηλικιωμένων, άνω των 60 ετών, παρ΄ όλο που συναντώνται και σε νεώτερη ηλικία, όταν υπάρχουν οι προυποθέσεις.

          Στην Ελλάδα καταγράφονται πάνω από 500 αγγειακά εγκεφαλικά επεισόδια κάθε χρόνο.

          Προδιαθεσικοί παράγοντες : Ηλικία-αθηροσκλήρωση-αρτηριακή υπέρταση-κάπνισμα-αλκοολισμός-υψηλή xοληστερίνη στο αίμα- αρρυθμίες καρδιάς-κακή διατροφή-παχυσαρκία-διαβήτης-καθιστική ζωή κ.λ.π.

          Από τις αρρυθμίες της καρδιάς σημειώνουμε ιδιατέρως τη κολπική μαρμαρυγή, όπου η συστολή της καρδιάς, επομένως και ο καρδιακός ρυθμός είναι ταχύς, ανώμαλος και αποδιοργανωμένος . Η κολπική μαρμαρυγή απαντάται σε ποσοστό 5% στα άτομα ηλικίας άνω των 65 ετών και 10%  στους υπερήλικες. Αποτελεί δε το κύριο αίτιο θρομβο-εμβολικών επεισοδίων.

          Διάγνωση : Ιστορικό-νευρολογική εξέταση-CT εγκεφάλου.

          Θεραπεία : Επείγουσα χορήγηση θρομβολυτικών φαρμάκων. Επί εγκεφαλικής αιμορραγίας επείγουσα ( εντός 2ώρου ) εγχείρηση.

           Χρονία Αποφρακτική πνευμονοπάθεια ( ΧΑΠ )  :  Ο όρος ΧΑΠ χρησιμοποιείται για τα άτομα που έχουν χρονία βρογχίτιδα, εμφύσημα, ή και τα δύο. Είναι χρόνια πάθηση του αναπνευστικού συστήματος.

          Όταν κάποιος πάσχει από ΧΑΠ, εμποδίζεται η εκπνευστική ροή αέρα από τους πνεύμονες.

          Η συνηθέστερη αιτία της ΧΑΠ είναι το κάπνισμα.

          Επιδημιολογία : Στην Ευρώπη το 4%-10% πάσχει από ΧΑΠ, στην          Ελλάδα ένα 8,5%. Ραγδαία αύξηση της συχνότητας της ΧΑΠ παρατηρείται σήμερα στις γυναίκες, εξ αιτίας του καπνίσματος.

          Κάθε χρόνο πεθαίνουν 200.000-300.000 άνθρωποι στον κόσμο από ΧΑΠ. Το 2030 η ΧΑΠ  θα είναι η 3^η αιτία θανάτου, με 6.000.000 θανάτους παγκοσμίως, κατ΄ έτος.

          Συμπτώματα : Βήχας και δύσπνοια, λαχάνιασμα κ.λ.π.

          Διάγνωση : Ιστορικό καπνίσματος για πολλά χρόνια-κλινική εικόνα-ακτινογραφία πνευμόνων- έλεγχος αερισμού ιστών  (σπιρομέτρηση : μέτρηση οξυγονώσεως ιστών ).

          Θεραπεία : Δεν υπάρχει μέχρι σήμερα ικανοποιητική θεραπεία της ΧΑΠ. Η φαρμακευτική αντιμετώπιση της νόσου με διάφορα βρογχοδιασταλτικά φάρμακα βελτιώνει κάπως τα συμπτώματα. Η  οξυγονοθεραπεία, σε προχωρημένες καταστάσεις, ανακουφίζει προσκαίρως τον ασθενή.

          Χρονία Νεφρική Νόσος ( ΧΝΝ ) : Η ΧΝΝ περιγράφει μία κλινική οντότητα, που προκαλεί βλάβη στους νεφρούς και επηρεάζει γενικότερα τη κατάσταση του οργανισμού.

          Όταν η ΧΝΝ εξελίσσεται με την πάροδο του χρόνου, μπορεί τελικά να οδηγήσει σε νεφρική ανεπάρκεια τελικού σταδίου, η οποία με τη σειρά της απαιτεί θεραπεία υποκατάστασης ( αιμοκάθαρση, ή μεταμόσχευση νεφρού ).

          Προδιαθεσικοί παράγοντες : Διαβήτης- υπέρταση-οικογενειακό ιστορικό-ηλικία κ.λ.π.

          Κλινική εικόνα : Κόπωση-ανορεξία-αναιμία-προβλήματα ύπνου- γενικευμένα οιδήματα, ή μυικοί σπασμοί των άκρων-νυκτερινή συχνουρία κ.λ.π.

          Διάγνωση : Μέτρηση αρτηριακής πιέσεως-λευκωματουρία-αυξημένη κρεατινίνη στον ορό του αίματος.

          Θεραπεία : Η ΧΝΝ στα τελικά στάδια ( χρονία νεφρική ανεπάρκεια ) θα αντιμετωπισθεί με νεφροκάθαρση ή μεταμόσχευση νεφρού. Η τελευταία περιορίζεται στην ουσία, σε νεφροπαθείς, ηλικίας κάτω των 70 ετών.

          Οστεοπόρωση : Η Οστεοπόρωση ( ΟΠ ) είναι χρονία πάθηση του μεταβολισμού των οστών, κατά την οποίαν παρατηρείται σταδιακή μείωση της πυκνότητας και ποιότητάς των, με αποτέλεσμα τα οστά να γίνωνται πιο εύθραστα και λεπτά. ΄Ετσι προκαλείται αυξημένος κίνδυνος κατάγματος των οστών, καθώς μειώνεται η ανθεκτικότητα και η ελαστικότητά τους.

          Ετυμολογία : Οστούν + πορώδης ( έχων πόρους ).

          Μέχρι πριν λίγες δεκαετίες, δεν υπήρχε σοβαρή ενασχόληση της ιατρικής με την ΟΠ. Σήμερα υπάρχουν πολλοί τρόποι διαγνώσεως, εκτιμήσεως και θεραπείας της ΟΠ.

          Επιδημιολογία : Από σχετικές μελέτες στις ΗΠΑ βρέθηκε ότι το 29% των γυναικών ( δηλ. το ένα τρίτο περίπου ) και το 19% των ανδρών, ηλικίας 45-80 ετών,  παρουσιάζουν κάποια μορφή ΟΠ.

          Στην Ελλάδα και για άτομα άνω των 60 ετών, το 19% των γυναικών και το 11% των ανδρών πάσχουν από ΟΠ.

          Κλινική εικόνα : Η ΟΠ, όπως και η υπέρταση, εξελίσσεται προοδευτικά και για μακρό χρονικό διάστημα, χωρίς κλινικές εκδηλώσεις. Λέγεται μάλιστα πως «αν η υπέρταση είναι ο ύπουλος δολοφόνος, η ΟΠ είναι ο ύπουλος κλέφτης».

          Η διάγνωση επιβεβαιούται σήμερα με την οστεοπυκνομετρία, τη μέτρηση δηλ. με κατάλληλα όργανα, της οστικής πυκνότητας.

          Θεραπεία : Ασβεστούχα φάρμακα + άσκηση + τήρηση υγιών κανόνων ζωής + αποφυγή καπνίσματος. Η συμπτωματική θεραπεία ακόμη και σήμερα αποτελεί την πιο ικανή αντιμετώπιση. Η ΟΠ δεν θεραπεύεται 100%.

          Σακχαρώδης  Διαβήτης : Είναι μία μεταβολική ασθένεια, χαρακτηριζόμενη από αύξηση του σακχάρου στο αίμα ( υπεργλυκαιμία ) ως αποτέλεσμα ελαττωμένης εκκρίσεως ινσουλίνης από το πάγκρεας.

          Επιδημιολογία : Το 2006 είχε διαπιστωθεί πως 17 εκατομμύρια ανθρώπων πάσχουν από διαβήτη παγκοσμίως. Το 2030 εξ άλλου αναμένεται να διπλασιαστεί ο αριθμός των διαβητικών, καθώς η συχνότητα της νόσου αυξάνεται ραγδαίως.

          Στην Ελλάδα το 5,9% του γενικού πληθυσμού πάσχει από διαβήτη.

          Συμπτώματα : Πολυουρία-πολυδιψία-πολυφαγία-απίσχνανση.

          Διάγνωση : Επιβεβαιούται με τη μέτρηση του σακχάρου στο αίμα.

          Θεραπεία : Κατάλληλη δίαιτα + χορήγηση παρεντερικώς ινσουλίνης.

          Επιπλοκές : Αμφιβληστροειδοπάθεια-νεφροπάθεια-νευροπάθεια-στεφανιαία νόσος-αγγειακό εγκεφαλικό επεισόδιο-περιφερική αγγειακή νόσος- διαταραχές της στύσεως και άλλες.

          ΄Ανοια :  Η άνοια  ( «α» στερητικό και «νους» ) είναι μία σοβαρή απώλεια της γενικής νοητικής ικανότητας ( κυρίως απώλεια μνήμης ) σε ένα άτομο, συνήθως υπερήλικα, που προηγουμένως δεν ήταν εξησθενημένη, πέραν εκείνης που θα προκαλούσε η φυσιολογική γήρανση.

          Η Α είναι η ασθένεια που φοβόμαστε περισσότερο όσο μεγαλώνουμε, καθώς μας στερεί την ανάμνηση ευχάριστων στιγμών και προσώπων και μας «κλέβει» την προσωπικότητα.

          Επιδημιολογία : πολύ πιο συχνή στους ηλικιωμένους, η Α απαντάται στο 5% των ατόμων άνω των 65 ετών ενώ ανεβαίνει στο 42% στους υπέργηρους. Η αύξηση του προσδόκιμου ζωής που χαρακτηρίζει την εποχή μας, έφερε στο προσκήνιο την Α.

          Στη χώρα μας 150.000-200.000 άτομα πάσχουν από Α και λόγω της φύσεως του συνδρόμου, συμπάσχει και ανάλογος αριθμός οικογενειών. Στην Ευρώπη 10 εκατομμύρια πάσχουν από Α, ενώ παγκοσμίως καταγράφονται 44 εκατομμύρια ανοϊκοί ασθενείς.

          Κλινική εικόνα : Η Α δεν είναι μία απλή ασθένεια, αλλά ένα γενικό σύνδρομο, κατά το οποίο οι γνωστικές περιοχές που προοδευτικώς επηρεάζονται είναι η μνήμη, η προσοχή, η γλώσσα και η επίλυση προβλημάτων.

          Κύριος εκπρόσωπος της Α είναι η νόσος Αλτσχάϊμερ ( 50% των περιπτώσεων ) κατά την οποία οι ασθενείς μπορεί να χάσουν, με την πάροδο του χρόνου, τον προσανατολισμό τους στο χρόνο, στο χώρο και στα πρόσωπα.

          Για τη διάγνωση της νόσου αυτής βοηθούν, εκτός της κλινικής εικόνας, η τομογραφία ποζιτρονίων, η μαγνητική τομογραφία εγκεφάλου ( δείχνει ατροφία του εγκεφαλικού ιστού ) οι σχετικοί δείκτες στον εγκέφαλο και το εγκεφαλο-νωτιαίο υγρό.

          Θεραπεία : Είναι σύνθετος ( συμπτωματική, φαρμακευτική και συμπεριφορική ) με στόχο τη λειτουργικότητα και την ανεκτή ποιότητα ζωής, τόσο για τους ίδιους τους ασθενείς, όσο και για τους οικείους τους.

          Κατάθλιψη : Η Κατάθλιψη ( Κ ) αποτελεί μία μάστιγα της εποχής μας, ιδιαίτερα στους ηλικιωμένους.

          Στη καθημερινή ζωή, με τον όρο Κ εννοούμε μία κατάσταση θλίψης και μελαγχολίας. Αυτή η μορφή Κ είναι συνήθως παροδική και μάλλον οφείλεται σε αίτιο σχετικά ασήμαντο και επουσιώδες.

`Η κλινική, ή επίσημη  Κ αντιθέτως, χαρακτηρίζεται από συμπτώματα που διαρκούν πάνω από δύο εβδομάδες και μπορεί να είναι τόσο σοβαρά, ώστε να παρεμβαίνουν στη καθημερινότητα ενός ατόμου.

          Επιδημιολογία : Το 10% περίπου των υπερηλίκων θα παρουσιάσει κάποτε στη ζωή του συμπτώματα κατάθλιψης. Στην Ευρώπη απαντώνται περίπου 10.000.000 ανοϊκοί ασθενείς, στην Ελλάδα ιδιαίτερα περί τους 200.000. Για άτομα εξ άλλου άνω των 90 ετών, η νόσος Αλτσχάϊμερ ανεβαίνει στο 57%.

          Αίτια Κ : Διάφοροι παράγοντες, που ενεργούν μόνοι τους, ή συντονισμένα. Αναφέρομε το αγχώδες περιβάλλον, τη χρόνια νόσο ( κατ΄ έξοχήν τον καρκίνο ) ψυχολογικούς παράγοντες, βιολογικούς παράγοντες  (εσωτερικά προβλήματα, πεσιμιστικές ιδέες, έλλειψη αυτοσεβασμού κ.λ.π.)  κληρονομικούς, νευρολογικούς, ορμονικούς, εποχιακούς  παράγοντες κ. λ.π.

          Μία από τις συνηθέστερες αιτίες καταθλίψεως στους ηλικιωμένους αφορά τη «συνταξιοδότηση» γενικώς από τη ζωή, την παραίτηση, τη συνθηκολόγηση, την απραξία.   

          Κλινική εικόνα : Όταν κάποιος πάσχει από Κ, περιγράφει συνήθως τον εαυτό του ως λυπημένο, απεγνωσμένο, αποθαρρυμένο και απογοητευμένο.

          Στη βαρειά κλινική Κ οι λέξεις εκφέρονται με δυσκολία, αργά, ψιθυριστά, άτονα. Οι χειρονομίες και η μιμική του προσώπου είναι περιορισμένες. Ο καταθλιπτικός ασθενής βαδίζει αργά, σέρνοντας τα βήματά του, δεν μιλά, δεν γελά, είναι ανήσυχος, παραπονείται για αϋπνία, κόπωση, ανορεξία κ.λ.π.

          Η διάγνωση της Κ θα τεθεί από τον ψυχίατρο, ο οποίος θα εκτιμήσει καταλλήλως τη συμπτωματολογία της νόσου.

          Θεραπεία : Αντικαταθλιπτικά φάρμακα, ψυχοθεραπεία, ηλεκτρο-σπασμο-θεραπεία ( ηλεκτροσόκ ) άσκηση, εργασιοθεραπεία, κατάλληλη διατροφή και λοιπά.

          Καρκίνος : Ο Καρκίνος ( CA ) στις μέρες μας καλπάζει, όλοι το γνωρίζομε αυτό. Σπάνια να συναντήσει κανείς μία οικογένεια σήμερα, που να μην αριθμεί ένα καρκινοπαθή ανάμεσα στα μέλη της.

          Επιδημιολογία : Ο καρκίνος  ( CA  ) αποτελεί τη 2^η αιτία θανάτου στις πολιτισμένες χώρες, με τα καρδιο-αγγειακά νοσήματα να προηγούνται και τα τροχαία ατυχήματα να ακολουθούν.

          Στις ΗΠΑ για παράδειγμα, κάθε χρόνο παρουσιάζονται 1.200.000 νέες περιπτώσεις καρκινοπαθών, ενώ στο ίδιο χρονικό διάστημα πεθαίνουν από CA 538.000. Από την άλλη μεριά, 5.000.000 καρκινοπαθείς διατηρούνται σήμερα στη ζωή, κατά τον ένα ή άλλο τρόπο θεραπευμένοι.

Ανάλογοι αριθμοί απαντώνται και στη Δυτική Ευρώπη, επομένως και στη χώρα μας.

Τώρα, πάνω από το 66% των θανάτων από  CA, επισυμβαίνει σε ασθενείς άνω των 65 ετών. ΄Ετσι ο  CA  ανεβαίνει στην 1^η θέση, σαν αιτία θανάτου, στο φάσμα ασθενών ηλικίας μεταξύ 65 και 75 ετών.

Η αιτιολογία του CA εξακολουθεί στις μέρες μας να αποτελεί ένα γρίφο. Η κληρονομικότητα, το περιβάλλον, αλλά και η κακή τύχη  (τυχαίες μεταλλάξεις στα κύτταρα των ιστών ) διεκδικούν τους κύριους ρόλους.

Η κλινική εικόνα εξαρτάται από την εντόπιση του CA στα επί μέρους όργανα. Ο πόνος, η κόπωση, η αιμορραγία, η αναιμία, η καχεξία στις προχωρημένες καταστάσεις κ.λ.π., θα οδηγήσουν τον ασθενή στο γιατρό.

Η διάγνωση του  CA θα στηριχθεί στην κλινική εικόνα και την επιμελή κλινική εξέταση. Η διάγνωση εξ άλλου υποβοηθείται από σειρά απεικονιστικών κυρίως εξετάσεων ( υπέρηχοι, απλές ακτινογραφίες, αξονικές τομογραφίες, μαγνητικές τομογραφίες, τομογραφίες ποζιτρονίων κ.λ.π. ).

Η θεραπεία στηρίζεται, ακόμη και σήμερα, στον τρίποδα : χειρουργική εξαίρεση του όγκου + ακτινοθεραπεία + χημειοθεραπεία. Νεότερες θεραπευτικές μέθοδοι ( ορμονοθεραπεία, εμβολιοθεραπεία κ.λ.π. ) διεκδικούν μία θέση στη φαρέτρα του ογκολόγου ιατρού.

Η πρόγνωση τέλος της θεραπευτικής εκβάσεως του CA εξαρτάται από την έγκαιρη διάγνωση, την εντόπιση, την ύπαρξη ή όχι μεταστάσεων, την επιθετικότητα του CA κ.λ.π.

Προβληματισμοί

Στο τελευταίο μέρος της αποψινής ομιλίας μου θα αναφερθώ, εν συντομία, σε τρία βασικά θέματα, που άπτονται της υγείας και της νοσηρότητας των ηλικιωμένων, αυτά των μεταμοσχεύσεων, του καρκίνου και της ευθανασίας.

1. Ως Μεταμόσχευση ( ΜΕ ) εννοούμε κατ΄ αρχάς την «αντικατάσταση ανιάτως νοσούντων σπλάγχνων με άλλα υγιή, τα οποία ελήφθησαν από ζωντανό ή νεκρό συνάνθρωπο».

Σε γενικές γραμμές, οι ΜΕ ιστών και οργάνων αναφέρονται σε υποψήφιους δότες ή δέκτες, με ηλικιακό όριο τα 70 έτη. Στις εξαιρέσεις του πιο πάνω κανόνα περιλαμβάνονται οι ΜΕ νεφρών, τόσο από ζώντες δότες ( σπανιότερες σήμερα ) όσο και κυρίως από θανόντες δότες.

Καθιερωμένη από ετών η επέμβαση αυτή, διενεργείται κατά χιλιάδας στα διάφορα νεφρολογικά κέντρα του εξωτερικού, αλλά και στην Ελλάδα.

Η επιλογή των υποψηφίων δεκτών ακολουθεί τα προγεγραμμένα αυστηρά κριτήρια, με αυτό της ιστοσυμβατότητας να δεσπόζει.

Προκειμένου για ΜΕ νεφρών, ο ηλικιακός περιορισμός των 70 ετών συχνά παραβλέπεται. Και τούτο, γιατί η χρονία νεφρική ανεπάρκεια ( η κυριότερη ένδειξη ΜΕ νεφρού ) αναπτύσσεται με ιδιαίτερη συχνότητα σε ανθρώπους της 3^ης ηλικίας.

Εξακολουθεί βέβαια να υπάρχει η μεγάλη διαφορά αριθμών, μεταξύ προσφοράς εθελοντών δοτών και ανάγκης για ΜΕ νεφροπαθών ασθενών τελικού σταδίου. Για παράδειγμα, στη λίστα αναμονής του Εθνικού Οργανισμού ΜΕ βρίσκονται σήμερα εγγεγραμμένοι 1130 νεφροπαθείς, με μέσο χρόνο αναμονής 7 με 10 χρόνια.

Στον τομέα αυτό δυστυχώς η χώρα μας καταλαμβάνει, από άποψη αριθμού εθελοντών δοτών, μία από τις χαμηλότερες θέσεις, ανάμεσα στους λαούς της Ευρώπης. Στην Ελλάδα συγκεκριμένα, αντιστοιχούν 5,6 εθελοντές δότες ανά εκατομμύριο πληθυσμού. Στην Ισπανία αντιθέτως, για τον ίδιο πληθυσμό προσφέρονται 35 εθελοντές δότες.

          Αλλά αυτή βέβαια είναι μία άλλη ιστορία, που σηκώνει πολλή συζήτηση.

          2. Καρκίνος : Όπως σημειώσαμε πρωτύτερα, ο καρκίνος απαντάται με αυξημένη συχνότητα στους ηλικιωμένους.

          Για την αντιμετώπιση του καρκίνου σε ασθενείς 3^ης ηλικίας, εγείρονται πολλά προβλήματα, ηθικά, κοινωνικά, δεοντολογικά, οικονομικά και άλλα.

          Από τα οικονομικά προβλήματα, η κρατούσα σήμερα άποψη ότι, οι προληπτικές εξετάσεις για άτομα 3^ης ηλικίας στοιχίζουν δυσανάλογα στο σύστημα υγείας, σε σχέση με το πιθανό όφελος, αυτή δεν ισχύει. Και τούτο γιατί, η έγκαιρη διάγνωση του καρκίνου σημαίνει λιγότερο βαρειές χειρουργικές επεμβάσεις, λιγότερες ακτινοθεραπείες και χημειοθεραπείες, λιγότερες ημέρες νοσηλείας, τελικά μεγαλύτερες πιθανότητες ιάσεως, ή μακρότερης επιβιώσεως, με ικανοποιητική ποιότητα ζωής.

          3. Η Ευθανασία εξακολουθεί να παραμένει, ως τις μέρες μας, ένα καυτό, επίκαιρο και άλυτο πρόβλημα.

          Ευθανασία ως γνωστό εννοούμε την «πρόκληση ανωδύνου θανάτου, η την επίσπευση αυτού, προκειμένου να συντομευθεί η αγωνία του ετοιμοθάνατου, ή πάσχοντος από ανίατη ασθένεια και ευρισκόμενου στο τελικό στάδιο της νόσου».

          Η ευθανασία διακρίνεται α) στην ενεργητική ( ένας τρίτος χορηγεί θανατηφόρο φάρμακο στον ασθενή, με σκοπό να τον αποκτείνει και β) στην παθητική ( ο τρίτος παραλείπει να χορηγήσει το αναγκαίο φάρμακο)

Τα τελευταία χρόνια προστέθηκε και μία τρίτη διάκριση, η «υποβοηθούμενη αυτοκτονία». Κατ΄ αυτήν ο ασθενής τελικού σταδίου εφαρμόζει μόνος του τη θανατηφόρο μέθοδο, που του έχει υποδείξει και έχει προετοιμάσει γι αυτόν ένας τρίτος, συνήθως γιατρός.

Η ευθανασία αφορά, σε πολλές περιπτώσεις, ασθενείς 3^ης ηλικίας, ευρισκομένους στο τελικό στάδιο νόσου ( συνήθως καρκινοπαθείς, αλλά και νεφροπαθείς κ.λ.π. ).

Πολλά είναι τα προβλήματα που ακολουθούν την ευθανασία, ηθικά, νομικά, θρησκευτικά και άλλα. Προς το παρόν η ευθανασία θεωρείται παράνομη στα πλείστα κράτη της Ευρώπης  ( με εξαίρεση  την Ολλανδία ) και των ΗΠΑ ( εκεί η πολιτεία του ΄Ορεκγκον έχει διαφοροποιηθεί, επιτρέποντας την υπό αυστηρούς όρους  παθητική ευθανασία, ή την υποβοηθούμενη αυτοκτονία ).

Στην Ελλάδα η ευθανασία καταδικάζεται απολύτως, τόσο από τους νόμους της πολιτείας, όσο και από τη θρησκεία. Η υποβοηθούμενη εν τούτοις αυτοκτονία έχει και στη χώρα μας αρκετούς υποστηρικτές, χωρίς βεβαίως να έχει νομιμοποιηθεί. ΄Ιδωμεν ποιο πνεύμα θα επικρατήσει τελικά στο μέλλον.

Με βάση τα μέχρι τούδε εκτεθέντα, καθ΄ ότι αφορά τις παθήσεις ατόμων 3^ης ηλικίας, προέκυψε η ανάγκη αναπτύξεως μιας νέας ιατρικής ειδικότητας, της Γηριατρικής, ( ανάλογης με την παιδιατρική, που ασχολείται με τις παθήσεις των παιδιών ) με κύριο σκοπό την καλύτερη αντιμετώπιση των πολύπλευρων αναγκών της ευαίσθητης αυτής ηλικιακής και κοινωνικής ομάδας.

Στη χώρα μας η  Ελληνική Εταιρεία Γεροντολογίας και Γηριατρικής αγωνίζεται από ετών, για τη θεσμοθέτηση της ειδικότητας της γηριατρικής. Να σημειωθεί ότι, η Ελλάδα είναι η μοναδική χώρα της Ευρωπαϊκής Ενώσεως, στην οποία η η γηριατρική δεν είναι ακόμη αναγνωρισμένη ως ανεξάρτητη ειδικότητα.

Η κύρια προσπάθεια της Γηριατρικής Εταιρείας σκοπεύει στην ευασθητοποίηση της πολιτείας και των αρμοδίων φορέων, αλλά και της κοινωνίας γενικότερα, για την κατανόηση και την αντιμετώπιση των πολλαπλών προβλημάτων υγείας των υπερηλίκων.

Την προσπάθεια αυτή της Γηριατρικής Εταιρείας συνεπικουρεί και η Ελληνική Εταιρεία Γηριατρικής Ογκολογίας, ιδρυθείσα το 2004. Ας μη ξεχνάμε πως, στους ανθρώπους της 3^ης ηλικίας ο καρκίνος συναντάται ως πρώτη αιτία θανάτου.

Συμπερασματικά, θα πρέπει όλοι μαζί, κράτος, ιατρικοί φορείς και κοινωνία, να ενώσουμε τις δυνάμεις μας δημιουργικά, ώστε οι ηλικιωμένοι να λαμβάνουν τη φροντίδα και τη στοργή που τους αξίζει. Στόχος όλων μας πρέπει να είναι η υγιής και ενεργός γήρανση και η αξιοπρεπής διαβίωση των ατόμων της 3^ης ηλικίας.

Η ευχή μας για τους ηλικιωμένους πρέπει να εκφράζεται με το «χρόνια πολλά», μα πάνω από όλα «χρόνια καλά» !

Κάθε ηλικία έχει κάτι το ξεχωριστό να προσφέρει. ΄Οσο δε πιο γρήγορα το ασπασθούμε αυτό, τόσο πιο όμορφα και άνετα θα περάσωμε τα χρόνια που μας απομένουν.

Εν τέλει, «κάθε μέρα που ξημερώνει, είναι για τον καθένα μας η πρώτη ημέρα του υπολοίπου της ζωής μας»!