ΟΜΙΛΙΑ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ ΑΘΑΝΑΣΙΟΥ ΣΤΟΝ ΚΥΚΛΟ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΒΡΑΔΙΝΩΝ ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ ΠΟΥ ΓΙΝΟΝΤΑΙ ΣΕ ΣΥΝΕΡΓΑΣΙΑ ΜΕ ΤΗ ΣΤΕΓΗ ΓΡΑΜΜΑΤΩΝ
"ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ" ΤΗ ΔΕΥΤΕΡΑ 16η ΔΕΚΕΜΒΡΙΟΥ 2024 ΜΕ ΘΕΜΑ : "TO ΡΩΜΑΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΑΣ"
TO ΡΩΜΑΙΚΟ ΚΑΙ ΜΕΣΑΙΩΝΙΚΟ ΥΔΡΑΓΩΓΕΙΟ ΤΗΣ ΠΑΤΡΩΝ
Ρωμαϊκό Υδραγωγείο
Η Πάτρα έχει ένα ρωμαϊκό παρελθόν ιδιαίτερα λαμπρό και η σύγχρονη
πόλη κτίστηκε στην κυριολεξία πάνω στα ερείπιά του. Αυτό το παρελθόν
εξιστορείται κυρίως από τα εκθέματα στις προθήκες του νέου Αρχαιολογικού
Μουσείου. Παραμένει ζωντανό από τα εντυπωσιακά κτίσματα που έχουν
αποκαλυφθεί όπως ωδείο, στάδιο, γέφυρα, υδραγωγείο κτλ. τα περισσότερα
από τυχαίες εργασίες εκσκαφής. Όλα οδηγούν στο συμπέρασμα ότι η πόλη
διαθέτει μια μοναδική κληρονομιά, ένα πραγματικό δώρο της ιστορίας.
Η Πάτρα υδρευόταν την προϊστορική (700 - 610 π.Χ.), την αρχαϊκή (610 -
490 π.Χ.) και την κλασσική περίοδο (490 - 323 π.Χ.) από τις φυσικές πηγές
της περιοχής και κατά την Ελληνιστική περίοδο (323 - 31 π.Χ.) από πηγάδια
που βρίσκονταν στα Υψηλά Αλώνια, στο Βλατερό και σε άλλες συνοικίες.
Υδροδοτείτο επίσης από υδρομάστευση και από τοπικές πηγές. Οι δύο πιο
γνωστές πηγές ήταν του Ιερού της Σωτηρίας στη σημερινή Αγία Αικατερίνη
και η πηγή της Δήμητρας ή πηγάδι του Αγίου Ανδρέου στον παλαιό ομώνυμο
Ιερό Ναό. Εκτός από τις προαναφερόμενες (αυτές τις πηγές) υδροδοτείτο
επίσης από τις πλούσιες πηγές που βρίσκονταν στους ΒΔ πρόποδες του
όρους Παναχαϊκού. Οι πηγές αυτές ήταν πλησίον του χωριού Ρωμανός και
συγκεκριμένα στη θέση Νερομάνα ή Ρωμαϊκή Νερομάνα και λέγονται πηγές
του Ρωμανού. Σ’ αυτές τις πηγές λατρεύονταν οι Νύμφες, θεότητες των
υδάτων, όπως αποδεικνύεται από επιγραφή που βρέθηκε τον προηγούμενο
αιώνα. Από εκεί πηγάζει και ο μεγαλύτερος χειμαρροπόταμος της Πάτρας ο
Διακονιάρης, που διασχίζει κατά μήκος την περιοχή.
Το 14 π.Χ. η Πάτρα έγινε Ρωμαϊκή αποικία από τον Οκταβιανό Αύγουστο
με το όνομα ‘‘ Κολόνια Αουγκούστα Αχάικα Παντρένσις’’ (‘‘Colonia Augusta
Achaica Patrensis’’) (CAAP). Τότε ξεκίνησε σιγά - σιγά η εγκατάσταση
Ρωμαίων πολιτών απομάχων της Χ (10 ης ) Εκβέστρις Λέτζιο (Equestris Legio)
και ΧΙΙ (12 ης ) Φουλμινάτα Λέντζιο (Legio Fulminata) λεγεώνας, που είχαν
πολεμήσει στη Ναυμαχία του Άκτιου (2/9/31 π.Χ.), οι οποίοι απετέλεσαν την
υψηλή κοινωνία αυτής. Το γεγονός αυτό απετέλεσε τομή στη Κοινωνική και
Διοικητική οργάνωση της πόλης. Η κομβική γεωγραφική θέση της Πάτρας στη
ναυτική επικοινωνία, ο κεντρικός πολιτικός και στρατιωτικός ρόλος της στο
νότιο Ελλαδικό χώρο, οι νέες κοινωνικές και οικονομικές συνθήκες, η
πολιτιστική άνθηση, η συνύπαρξη του πολυεθνικού πληθυσμιακού στοιχείου,
η ελευθερία της εισαγωγής νέων θρησκειών και θεοτήτων, αποτέλεσαν το
ευνοϊκό πλαίσιο για την ανάπτυξή της, πληθυσμιακά, χωροταξικά και κυρίως
οικονομικά. Ο πληθυσμός έφτασε στις 15.000 με 20.000, απολάμβανε τα
προνόμια της ελεύθερης πόλης όπως η αυτονομία, το αυτοδιοίκητο, έκοψε
δικά της νομίσματα, προόδευσε στο εμπόριο, τις τέχνες, εξωραΐστηκε και
ανταγωνιζόταν τις επίσης Ρωμαϊκές αποικίες, Κόρινθο και Νικόπολη. Γρήγορα
μεταβλήθηκε σε λαμπρή και πασίγνωστη πόλη και κατά το 2ο αιώνα μ.Χ.
βρέθηκε στη μεγαλύτερη ακμή της. Την εποχή αυτή εκτεινόταν στα νότια και
νοτιοδυτικά της Ακρόπολης, ήταν στολισμένη με δρόμους, πολλά ιερά και
άλλα οικοδομήματα, προσφορά των Ρωμαίων Αυτοκρατόρων. Αρχοντικά
σπίτια και λαμπρά δημόσια κτίρια έδιναν ξεχωριστή αίγλη στην πόλη. Η
σταδιακή απόδοση σε αυτήν γειτονικών αχαϊκών πόλεων, αλλά και των
περιοχών της Ναυπάκτου και της Αιτωλικής Καλυδώνας, την προάγουν σε
πανίσχυρο πολιτικό κέντρο. Η οικονομική άνθηση συνδυάζεται με την
πνευματική ανάπτυξη, ενώ ο εκρωμαϊσμός ήταν ταχύτατος.
εμπλουτίζεται με έργα υποδομής, δημόσια κτήρια, νυμφαία και λουτρά. Σημεία
αναφοράς αποτελούν : Η Ακρόπολη, η παραλιακή λατρευτική ζώνη, η μαντική
πηγή της Δήμητρας πλάι στο σημερινό Ι.Ν. Αγίου Ανδρέου, το λιμάνι της
πόλης, τα τρία νεκροταφεία (Βόρειο, Νότιο και Ανατολικό 3,4,5), η αγορά, οι
πολεοδομικές ενότητες του θεάματος και των ιερών, η ενότητα των πλούσιων
αστικών κατοικιών και αυτή των δημοσίων κτηρίων. Εντυπωσιακά μνημεία
είναι το Ωδείο, το Στάδιο, η δίτοξη γέφυρα στη σημερινή οδό Αρέθα, το
Νυμφαίο, το Υδραγωγείο, τα δημόσια λουτρά επί των οδών Αιόλου και
Βασιλείου Ρούφου, τμήμα λιθόστρωτου δρόμου, και τμήμα οικιστικού
καννάβου.
Ο Έλληνας Περιηγητής Παυσανίας, κατά την περιήγησή του στην πόλη το
170 μ.Χ., περιγράφει και αποτυπώνει στο έργο του "Αχαϊκά", πολλά από
αυτά και γενικότερα την ακμή της Πάτρας. Χαρακτηριστικά αναφέρει ότι, το
Ωδείο είναι το δεύτερο πιο αξιόλογο Ωδείο στην Ελλάδα, μετά από εκείνο
του Ηρώδου του Αττικού.
ολοκλήρωση της εγκατάστασης των Ρωμαίων αποίκων, την αύξηση του
πληθυσμού και την επέκταση της πόλης. Εμφανίστηκαν τότε τα πρώτα
προβλήματα ύδρευσης. Οι νέες υδροδοτικές ανάγκες, δεν μπορούσαν να
καλυφθούν από τη χρήση πηγαδιών και φυσικών πηγών. Η ύδρευση ήταν το
κύριο μέλημα των κατοίκων διότι δεν εξυπηρετούσε μόνο τις ζωτικές τους
ανάγκες, αλλά προοριζόταν και για τη λειτουργία των ιδιωτικών και δημόσιων
λουτρών, των νυμφαίων, των ιερών, των σιντριβανιών και των κήπων
πολυτελών κατοικιών. Τα υδραγωγεία ήταν απαραίτητα για την τροφοδοσία
με νερό των μεγάλων Ρωμαϊκών πόλεων. Οι Ρωμαίοι τα κατασκεύαζαν σε
κάθε μεγάλη πόλη της αυτοκρατορίας τους, διασφαλίζοντας έτσι τη δημόσια
υγεία και την ποιότητα της ζωής των αστικών πληθυσμών. Τα ρωμαϊκά
υδραγωγεία ήταν πολυδάπανες κατασκευές και η αποπεράτωσή τους
μπορούσε να διαρκέσει πολλά χρόνια. Θεωρούνται από τους Επιστήμονες
επιτεύγματα της αρχαίας μηχανικής.
να αντιμετωπιστεί η λειψυδρία. Κατασκευάστηκε τότε, ένα σπουδαίο
μεγαλόπνοο τεχνικό δημόσιο έργο για την πόλη, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο στη
Νερομάνα Ρωμανού, που θα έδιδε λύση στις ανάγκες ύδρευσης. Ήταν μια
μεγάλη δεξαμενή νερού με τη μορφή τεχνητού φράγματος, που απείχε δέκα
(10) μέτρα από τις πηγές. Αποτελείτο από κτιστό αγωγό μήκους 7,5
περιοχή Ρωμανού, μετέφερε το νερό και κατέληγε σε αποθηκευτική δεξαμενή
διανομής στην Ακρόπολη της πόλης, στο σημερινό Κάστρο. Στην ουσία ήταν
ένας καμαμοσκέπαστος μεγάλος υδραγωγός που κατέληγε στις παρυφές της
Ακρόπολης. Εκεί βρισκόταν το υψηλότερο σημείο της πόλης, όπου το νερό
διοχετευόταν στις οικίες, στα λουτρά και στις δημόσιες κρήνες αυτής. Η
συνεχής ροή του νερού επιτυγχανόταν χάρις στην αρχή των
συγκοινωνούντων δοχείων που ήταν γνωστή στους Έλληνες. Υπήρχαν
διακλαδώσεις προς διάφορες κατευθύνσεις με μικρότερης διατομής
σκεπαστούς αγωγούς. Όπου όμως υπήρχαν φυσικές κοιλότητες, προκειμένου
να εξασφαλίσουν στον αγωγό το αναγκαίο ύψος για την ομαλή πορεία του
νερού προς την πόλη, έχτιζαν κοιλαδογέφυρες που όντως ήταν
εντυπωσιακές.
λόγους ασφαλείας ή όπου δεν ήταν εφικτό, υπέργεια επάνω σε τοξοστοιχίες.
Διερχόταν μέσα από χαμηλούς λόφους και από μικρά φαράγγια, τμήματα του
οποίου έχουν αποκαλυφθεί σε διάφορα κτήρια, χώρους αλλά και κάτω από
δρόμους. Το νερό μεταφερόταν στην πόλη με κτιστούς υδραύλακες στο
μεγαλύτερο τμήμα και συγκεντρωνόταν στην κεντρική δεξαμενή.
Ο υδραύλακας που βρισκόταν στην κοιλάδα της Αρόης για να διατηρεί
σταθερή τη ροή του νερού, κατέληγε σε υψηλή γέφυρα ή υδατογέφυρα,
αποτελούμενη από επάλληλη διπλή τοξοστοιχία με ισχυρές αντηρίδες. Η
υδατογέφυρα έχει μήκος 105 μ. πλάτος 7,5 μ. και μέγιστο σωζόμενο ύψος
14 μ. Στην πόλη εκτός από το υδρευτικό λειτουργούσε και ένα άρτιο
αποχετευτικό σύστημα.
οικοδομήθηκε πάνω στον πολεοδομικό ιστό και στα ερείπια της Αρχαίας
πόλης. Διατηρήθηκαν τα βασικά σημεία αναφοράς της, όπως Ακρόπολη,
λιμάνι, αγορά, νεκροταφεία, οδικοί άξονες κτλ. Τα πρωτοβυζαντινά και
βυζαντινά χρόνια υδροδοτείτο από το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο. Αυτή την
περίοδο εικάζεται ότι, κτίστηκαν μόνο θολοσκέπαστες νέες υπόγειες
βυζαντινές δεξαμενές, οι επονομαζόμενες κινστέρνες, που φαίνεται ότι αυτές
τροφοδοτούσαν την πόλη με νερό.
σημασίας εκείνης της εποχής, για την ύδρευση της πόλης. Η χρήση του ήταν
ακατάπαυστη μέχρι τα τέλη του 18ου αιώνα. Επισκευάστηκε πολλές φορές,
τελευταία το 1838 επί Δημαρχίας Ιωάννη Μπουκαούρη. Το 1874 σταμάτησε
να χρησιμοποιείται, μετά την διοχέτευση του νερού στην πόλη με σωλήνες.
Η Χριστιανική θρησκευτική παράδοση αναφέρει ότι, το Υδραγωγείο
κατασκευάστηκε επί βασιλείας του Αυτοκράτορα Κωνστάντιου (337 - 361).
Στην Αδριανούπολη ο Κωνστάντιος συνάντησε και γνώρισε τον Επίσκοπο
Πατρών Πλούταρχο (344 - 418) που είχε συμμετάσχει το 343 στην σύνοδο της
Σαρδικής τη σημερινή Σόφια Βουλγαρίας. Πληροφορήθηκε από τον
Κωνστάντιος κάλεσε τον Δούκα Αρτέμιο - μετέπειτα Άγιο μαρτυρήσαντα επί
Ιουλιανού - τον διέταξε να μεταβεί στην Πάτρα και να μεταφέρει το λείψανο
του Αγίου Ανδρέου στην Κωνσταντινούπολη. Ο Αρτέμιος ερχόμενος στην
πόλη συνάντησε σφοδρή αντίδραση από τους Πατρινούς και την άρνησή τους
να παραδώσουν το Ιερό λείψανο, παρά τις απειλές του. Τελικά οι Πατρινοί
φοβούμενοι μήπως πάρει το Ιερό λείψανο με την βία, αποφάσισαν και του
ζήτησαν ως ανταπόδοση, να φέρει πόσιμο νερό από το Παναχαϊκό στην
πόλη. Ο Αρτέμιος δέχτηκε και κατασκεύασε το υδραγωγείο. Η κατασκευή του
διήρκησε αρκετά χρόνια λόγω της μορφολογίας του εδάφους. Οι Πατρείς το
353 ή κατ’ άλλους το 357 μ.Χ. έδωσαν το λείψανο του Αγίου Ανδρέου, που
μεταφέρθηκε στην Κωνσταντινούπολη
Τον 17ο αιώνα Ξένοι περιηγητές που πέρασαν από την πόλη, είπαν ότι το
Υδραγωγείο διατηρούνταν σε καλή κατάσταση και ακόμα μετέφερε νερό. Είχε
δυο σειρές τόξα όπως ανέφεραν, που ήταν κατασκευασμένα από πελεκητή
πέτρα, επενδυμένα με τούβλα και στην κορυφή ήταν το αυλάκι που μετέφερε
το νερό.
Τμήματα του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου, είναι σήμερα ορατά σε πολλά
σημεία κατά μήκος της διαδρομής του, όπως στην περιοχή Ασυρμάτου (οδός
Αρτέμιδος), στην κοιλάδα της Αρόης στη θέση «Καμάρες» (υδατογέφυρα με
επάλληλες τοξοστοιχίες), στη θέση Κρητικά (μεγάλος κεραμοσκεπής αγωγός),
στην περιοχή Εβραιομνήματα (τρεις πεσσοί), στην συνοικία Σαμακιά και στον
επισκέψιμο σήμερα Αρχαιολογικό χώρο στη μικρή περιμετρική οδό.
Μεσαιωνικό Υδραγωγείο
σημαντικής σημασίας για την πόλη. Κατασκευάστηκε με σκοπό να συμβάλλει,
στην αποσυμφόρηση της κίνησης στο κέντρο. Συνδέει τα Ταμπάχανα με τον
λεγόμενο Νέο Δρόμο, στο ύψος της συνοικίας Αγία Σοφία. Έτσι συνδέεται το
βόρειο με το ανατολικό και νότιο μέρος της Πάτρας και αντίστροφα, χωρίς να
απαιτείται διέλευση μέσα από τις κεντρικές οδούς της πόλης.
Το 2006 όταν εκτελούντο εργασίες διάνοιξης της Μικρής Περιμετρικής
Οδού, στην κοιλάδα της Αρόης, 500 μ. περίπου Α-ΝΑ της κύριας πύλης του
Κάστρου, αποκαλύφθηκε τμήμα υδραγωγείου της πόλης που ανήκει στους
πρώιμους μεταβυζαντινούς χρόνους (1453 - 1821). Το μνημείο ήταν
παντελώς άγνωστο έως τότε και πλήρως επιχωματωμένο. Από εκεί περνούσε
ο δρόμος που συνέδεε, την συνοικία του Ασυρμάτου με αυτήν της Αρόης.
Πρόκειται για το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο. Το συγκεκριμένο τμήμα, έχει μήκος
40 μ. πλάτος 1,60 μ. ύψος 4,15 μ. και κλίση 3% προς τα δυτικά, προκειμένου
να εξασφαλίζεται η σταθερή ροή του νερού.
Το τμήμα που αποκαλύφθηκε είναι μια υδατογέφυρα, που
χρησιμοποιούσαν ως επί το πλείστον οι Ρωμαίοι για την ροή νερού στα
υδραγωγεία. Αποτελείται από τέσσερεις (4) ημικυκλικές καμάρες, με άνοιγμα
τόξου 3,40 μ. Επάνω σ’ αυτές εδράζεται ανοικτός υδραύλακας, πλάτους μισού
μέτρου (0,50 μ.). Η υδατογέφυρα ενισχύεται με επικλινείς αντηρίδες πλάτους
ενός (1) μέτρου και στις δύο όψεις. Οι αντηρίδες στη βάση τους εξέχουν 1,50
μ. από την κατακόρυφη επιφάνεια του κτίσματος.
Η κατασκευή της υδατογέφυρας είναι πολύ δυνατή και ανθεκτική. Έχει
κτιστεί με λίθους διαφόρων μεγεθών κυρίως αργούς (ακατέργαστους)
ποταμίσιους, αλλά και με πλίνθους που συνδέονται με ισχυρότατο συνδετικό
κονίαμα.
Διακρίνεται μια λιθοδομή στο ανατολικό άκρο της υδατογέφυρας που
στηρίζεται ο υδραύλακας υοειδούς διατομής (σχήμα γράμματος υ). Για να
εξασφαλιστεί ανθεκτικότητα και καλύτερη ποιότητα στη λιθοδομή, έχει
επιχριστεί με ροδόχρωμο υδραυλικό κονίαμα.
Τα μέτωπα και τα εσωρράχια των τόξων είναι εξ ολοκλήρου πλινθόκτιστα.
Φαίνονται σε κάποια σημεία της τοιχοποιίας κατάλοιπα επιχρίσματος, καθώς
επίσης και επισκευές στα κατακόρυφα τοιχώματα του υδραύλακα.
Είναι πολύ πιθανόν μετά την κατάληψη της Πάτρας από τους Οθωμανούς
το 1458, να κατασκευάστηκε το Μεσαιωνικό υδραγωγείο στην κοιλάδα της
Αρόης. Τα στοιχεία που προέκυψαν από την ανασκαφική έρευνα των
Αρχαιολόγων στα θεμέλια της υδατογέφυρας, στη μορφολογία, στη
κατασκευή, στη «γεωμετρία» και στη μορφή του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου,
φανερώνουν ότι χρονολόγηση κατασκευής είναι τα τέλη του 15ου με αρχές
16ου αιώνα και αποδίδονται στην οικοδομική δραστηριότητα των Οθωμανών
αυτής της περιόδου.
Αρκετές όμοιες κατασκευές συναντώνται στην Ελλάδα και στα Βαλκάνια,
όπως το υδραγωγείο των Σκοπίων, της Πύλου, της Καβάλας γνωστό και ως
Καμάρες και οι δύο υδατογέφυρες στη Χίο (15ος/16ος αιώνας). Τα ημικυκλικά
τόξα των καμαρών στα υδραγωγεία των Σκοπίων και της Καβάλας, είναι
επίσης εξ’ ολοκλήρου πλινθόκτιστα.
Η δόμηση του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου δηλαδή η λίθινη τοιχοποιία, ο
τρόπος αρμολογήματος, η πλινθοδομή τόξων κτλ. απαντάται και στο Κάστρο
της Πάτρας, συγκεκριμένα στις κανονιοθυρίδες του νότιου τείχους και στον
κυκλικό πύργο του βόρειου τείχους. Αυτά τα στοιχεία αφορούν τα κτίσματα της
πρώτης φάσης της Οθωμανικής περιόδου και χρονολογούνται στο δεύτερο
ήμισυ του 15ου αιώνα. Εντυπωσιακό είναι ότι, οι πλίνθοι των τόξων στο
Κάστρο του Ρίου που λέγονται και τρίδυμοι πύργοι, έχουν ακριβώς τις ίδιες
διαστάσεις με αυτές του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου.
Σημαντικό επίσης στοιχείο της ανασκαφικής έρευνας είναι η κεραμική που
είναι άβαφη και σημαίνει ότι δύσκολα χρονολογείται. Τα λίγα όμως
εφυαλωμένα κεραμικά που βρέθηκαν, ανήκουν σύμφωνα με τους
Αρχαιολόγους, σε εισηγμένη κυρίως κεραμική του 16ου αιώνα.
Όπως προαναφέρθηκε, η κατάκτηση της Πάτρας από τους Οθωμανούς
έγινε το 1458 από τον Μωάμεθ Β’. Οι Οθωμανοί αντιμάχονταν συνεχώς τους
Ενετούς, για την κυριαρχία της πόλης. Το 1466 οι Ενετοί προσωρινά
έλεγχο και την εξουσία των Ενετών.
Ο σουλτάνος Βαγιαζήτ Β’ το 1471 κατέλαβε την Ναύπακτο και εξασφάλισε
ειρήνη στην περιοχή έως το 1571. Η προαναφερόμενη περίοδος «ειρήνης»
εντάσσεται στο γενικότερο πλαίσιο της ευημερίας του 16ου αιώνα, γνωστή και
ως Pax Ottomanica (Οθωμανική ειρήνη). Είκοσι οκτώ (28) χρόνια αργότερα
το 1499, ο Βαγιαζήτ Β’ έκτισε τα Φρούρια Ρίου και Αντιρρίου προκειμένου να
ελέγχει πλήρως τον Κορινθιακό κόλπο και το θαλάσσιο πέρασμα. Την
τοποθεσία αυτή οι Οθωμανοί ονόμαζαν «Μικρά Δαρδανέλια» και οι Ρωμαίοι
«σιαγόνες του Κορινθιακού». Ιστορικός σταθμός για την περιοχή είναι το
1571, όπου ο Οθωμανικός στόλος υπέστη πανωλεθρία στη Ναυμαχία της
Ναυπάκτου, από τον συνασπισμένο χριστιανικό.
Τα πρώτα σημάδια ανάκαμψης της Οθωμανικής αυτοκρατορίας μετά την
δημογραφική κρίση των προηγούμενων αιώνων, εμφανίζονται από τα τέλη
του 15ου αιώνα και μετά. Ο πληθυσμός της αυτοκρατορίας αυξανόταν σε όλες
τις περιοχές, χωρίς να εξαιρείται η Πελοπόννησος και η Πάτρα. Ειδικά στις
αρχές του 16ου αιώνα, υπήρξε σαφής δημογραφική ανάπτυξη στην πόλη.
Στην Πάτρα σύμφωνα με τα Τουρκικά κατάστιχα του 1488 - 1489 υπήρχαν
1593 σπίτια. Ο αντίστοιχος κατάλογος του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που
συντάχθηκε 87 χρόνια αργότερα το 1575 από τον πρωτονοτάριο Θεόδωρο
Ζυγομαλά, αναφέρει ότι η πόλη είχε 7.000 σπίτια και 400 ιερείς. Οι
προαναφερόμενοι αριθμοί είναι κατά προσέγγιση, όμως τα στοιχεία του
Ζυγομαλά προσδίδουν τον πληθυσμό της πόλης, το τελευταίο τέταρτο του
16ου αιώνα.
Μαζί με το ξέσπασμα του δημογραφικού - στις αρχές του 16 ου αιώνα -,
αυξήθηκε κατά πολύ η οικοδομική δραστηριότητα της πόλης. Οι Οθωμανοί
προγραμμάτισαν και υλοποίησαν πολλά δημόσια έργα.
Αυτή την περίοδο η ζωή των κατοίκων εξομαλύνεται, αυξάνεται ο
πληθυσμός και δημιουργούνται νέα οικιστικά δεδομένα. Οι Οθωμανοί στις
πόλεις που κατακτούσαν, τα πρώτα κτήρια που κατασκεύαζαν ήταν τα τζαμιά,
κατόπιν τα χαμάμ, ακολουθούσαν τα άλλα δημόσια κτίρια και ιδιωτικά
οικήματα.
Ο Οθωμανός χρονογράφος και περιηγητής Εβλιά ή Εβλιγιά Τζελεμπή
(Evliyâ Çelebi) (1611 - 1684), Συγγραφέας του δεκάτομου ‘‘Βιβλίο των Ταξιδιών’’
όταν επισκέφθηκε την Πάτρα το 1668, έγραψε στο όγδοο βιβλίο του ότι βρήκε
3.000 σπίτια, 300 μαγαζιά και 40 χαμάμ. Εντός του Κάστρου σύμφωνα με τον
περιηγητή, υπήρχαν το τζαμί του σουλτάνου Βαγιαζήτ, ένα μικρό χαμάμ και
100 σπίτια. Αν και το έργο του Τζελεμπή είναι ανεκτίμητης αξίας για την
ιστορία της Ελλάδας, εντούτοις υπάρχουν κάποιες ανακρίβειες και οι
πληροφορίες που άκουγε, ιδίως για τους αριθμούς, τις παρέθετε χωρίς
διασταύρωση. Αποκαλούσε τους Έλληνες «κιαφίρ», δηλαδή «άπιστους».
Ο μετασχηματισμός της Πάτρας εκείνη την περίοδο σε Οθωμανική πόλη, η
αύξηση των κατοίκων και των αναγκών τους, δημιούργησε την απαίτηση για
υδραγωγείου για την κάλυψη των νέων δεδομένων ύδρευσης. Είναι πρόδηλο
ότι το έργο ήταν δημόσιο, εξαιτίας του μεγέθους, της διαχείρισης και της
κατανομής των υδάτινων πόρων.
Ο σχεδιασμός του υδραγωγείου μάλλον οφείλεται σε Οθωμανό
Αρχιτέκτονα, που αναπαρήγαγε το ίδιο περίπου σχέδιο, που ήδη είχε
εφαρμοστεί σε ανάλογα έργα επί Οθωμανικής κυριαρχίας, στην Βαλκανική
χερσόνησο. Η κατασκευή του όμως έγινε μάλλον από Έλληνες μαστόρους και
κτιστάδες, ντόπιους ή μετακινούμενους που συνηθιζόταν εκείνη την εποχή. Οι
Οθωμανοί χρησιμοποιούσαν για την οικοδόμηση έργων κοινής ωφελείας, το
ντόπιο τεχνικό και εργατικό δυναμικό. Εξασφάλιζαν κατ’ αυτόν τον τρόπο τη
γρήγορη εκτέλεση αυτού, διότι είχαν υπεύθυνο εργασιών τον επικεφαλής της
συντεχνίας των μαστόρων, κτιστάδων και εργατών. Αυτοί μεταξύ άλλων,
επέλεγαν τους τεχνίτες και τους εργάτες, λογοδοτούσαν δε στις αρχές της
πόλης ή της περιοχής, για την πορεία και την ποιότητα του έργου.
Η θέση του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου βρίσκεται μέσα στην κοιλάδα της
Αρόης, σε πολύ κοντινή απόσταση από το Ρωμαϊκό, απέχει μόνο 157 μ. Οι
Επιστήμονες όταν αποκαλύφθηκε το 2006 υπέθεσαν ότι, η παράλληλη
πορεία του προς την ανατολική πλευρά της πόλης και του Κάστρου, δείχνει
πως χρησιμοποιούσε το ίδιο δίκτυο μεταφοράς νερού με το Ρωμαϊκό, έξω
από την κοιλάδα.
Το 2011, κατά τη διάρκεια έργων ύδρευσης επί της οδού Παυλοπούλου
στην Αρόη, αποκαλύφθηκε η συνέχεια του κτιστού υδραύλακα του
Μεσαιωνικού Υδραγωγείου προς ανατολάς, ο οποίος μετά από πορεία 20 μ.
κάμπτεται προς το νότο και ακολουθεί πορεία προς τη ρωμαϊκή υδατογέφυρα.
Αυτή η αποκάλυψη των Επιστημόνων συνηγορεί υπέρ της άποψης ότι, η
τροφοδοσία του Μεσαιωνικού και του Ρωμαϊκού Υδραγωγείου, γινόταν με τον
ίδιο τρόπο υδροληψίας.
Η κατάληξη δυτικά του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου όταν αποκαλύφθηκε
αρχικά δεν ήταν γνωστή, διότι δεν είχε εντοπιστεί ακόμη η πορεία του μέχρι
την 4 η καμάρα. Οι Αρχαιολόγοι υπέθεταν ότι μπορεί να υπογειοποιείται, ή εάν
υπήρξαν υπέργεια τμήματα να έχουν καλυφθεί. Η πιθανότερη θέση θα ήταν
μια μεγάλη κινστέρνα πλησίον ή ακόμα και μέσα στο Κάστρο, απ’ όπου το
νερό θα διοχετευόταν στην πόλη.
Το 2016 η Εφορεία Αρχαιοτήτων Αχαΐας προχώρησε στην πλήρη
αποκάλυψη της 4ης καμάρας του Υδραγωγείου. Τότε αποκαλύφθηκε ένα
επιπλέον τμήμα της υδατογέφυρας, πλήρως επιχωματωμένο που ξεπερνούσε
σε μήκος τα 60μ. με επτά (7) ηµικυκλικές καµάρες πάνω στις οποίες
εδράζεται κτιστός υδραύλακας, ενώ επικλινείς αντηρίδες ενισχύουν αυτή την
ισχυρή κατασκευή. Η οπίσθια όψη του μνημείου δεν ήταν δυνατό να
αποκαλυφθεί πλήρως, εξ αιτίας της σύγχρονης γέφυρας και του δρόμου που
στηρίζεται σε αυτό.
Δεν έχει διασαφηνιστεί εάν το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο λειτουργούσε
ταυτόχρονα και επικουρικά με το Ρωμαϊκό ή αντικατέστησε αυτό λόγω
ή άλλων προβλημάτων. Τονίζεται ότι το εντυπωσιακό αυτό δημόσιο
κοινωφελές έργο, δεν έχει αναφερθεί από κάποιον περιηγητή που
επισκέφθηκε την Πάτρα τους 17ο, 18ο και 19 ο αιώνα, διότι μάλλον προσέλκυε
την προσοχή τους, το Ρωμαϊκό Υδραγωγείο. Οι περιηγητές ακολουθούσαν
κυρίως τα βήματα του Παυσανία και προσπαθούσαν να ταυτίσουν τα διάφορα
ερείπια, με τα αρχαία μνημεία.
Η πορεία του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου βόρεια του Ρωμαϊκού, έχει
αποτυπωθεί μόνο σε χάρτη της Πάτρας του Αγγλικού Ναυαρχείου του 1893,
που ανήκει σε ιδιωτική συλλογή.
Η αποκάλυψη του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου δημιούργησε αρκετά
προβλήματα στα έργα κατασκευής της Μικρής Περιμετρικής Οδού της
Πάτρας, διότι καταλάμβανε όλο το εύρος αυτής. Η Εφορεία Αρχαιοτήτων
Αχαΐας επεδίωξε τη διατήρηση και την ανάδειξή του. Επεδίωξε επίσης, τη
δημιουργία επισκέψιμου αρχαιολογικού χώρου, λόγω του ότι το μνημείο είναι
σπουδαίο, μεγάλο και πολύ καλά διατηρημένο.
Η θέση του Μεσαιωνικού Υδραγωγείου υψομετρικά και οριζοντιογραφικά,
ήταν σε τέτοιο σημείο ώστε καθιστούσε ανέφικτη την κατασκευή αερογέφυρας
ή ακόμα περισσότερο την αλλαγή χάραξης της Μικρής Περιμετρικής.
Σε περίπτωση που παρέμενε in situ, (να εξεταστεί ένα φαινόμενο ακριβώς
στο μέρος όπου εμφανίζεται, χωρίς να απομακρυνθεί σε κάποιο ειδικό μέσο,
κτλ.). θα προέκυπταν πολλά προβλήματα, όπως ο δρόμος της Μικρής
Περιμετρικής θα ήταν επικίνδυνος με απαγορευτικές κλίσεις και τα μέχρι τότε
κατασκευασμένα τμήματα της οδού, αξίας πολλών εκατομμυρίων ευρώ, θα
αχρηστεύονταν.
Η μόνη λύση που βρέθηκε κατόπιν συνεργασίας των αρμοδίων φορέων
για τη συνέχιση των εργασιών της Μικρής Περιμετρικής - έργο πνοής για την
πόλη - αλλά και για τη διατήρηση του μνημείου, ήταν η μεταφορά και η
τοποθέτηση του υδραγωγείου νοτιότερα, πολύ κοντά στο υπέργειο τμήμα του
Ρωμαϊκού Υδραγωγείου και πρωτίστως εκτός της ζώνης λειτουργίας της οδού.
Τον Μάιο του 2009 ο Αρχιτέκτων Δημήτριος Κορρές, Ειδικός Επιστήμων
στις Μετακινήσεις Ιστορικών Μνημείων, εκπόνησε εγκεκριμένη μελέτη για τη
μεταφορά τμήματος του μνημείου. Η μελέτη συμπεριελάμβανε τα παρακάτω
στάδια :
α. Τοποθέτηση στα τόξα του μνημείου εσωτερικά νάρθηκες, για την
αποφυγή μικρομετακινήσεων της τοιχοποιίας κατά την ανύψωση.
β. Γύρω από τους νάρθηκες σκυροδετήθηκε ισχυρή εσχάρα, στην οποία
ενσωματώθηκαν αγκύρια ανάρτησης.
γ. Το μνημείο κόπηκε αδιατάρακτα με τη χρήση συρματοκοπής σε τέσσερα
τμήματα και στη συνέχεια τα προς μεταφορά τμήματα αποσπάστηκαν από το
έδαφος, με τη βοήθεια υδραυλικών εμβόλων.
Το υδραγωγείο, αφού αποκολλήθηκε από το έδαφος, ανυψώθηκε και
φορτώθηκε σε ειδικά βαρέα οχήματα με γερανό ανυψωτικής ικανότητας 150
τόνων. Το κάθε τμήμα του υδραγωγείου είχε βάρος 100-130 τόνους.
Τα αποκομμένα τμήματα του Υδραγωγείου, μεταφέρθηκαν ένα - ένα νοτιότερα
στη νέα τους θέση, όπου είχε προετοιμαστεί κατάλληλα το έδαφος και ο
χώρος. Η καινούργια τους θέση είχε ειδικά σχεδιασμένα θεμέλια από
οπλισμένο σκυρόδεμα, που καλύφθηκαν από χώμα, όπως και τα παλαιά
θεμέλια από λιθοδομή, ώστε να μην είναι ορατά.
Το δυσκολότερο σημείο στην όλη διαδικασία σύμφωνα με τους Ειδικούς
ήταν, η επίτευξη της απόλυτης συναρμογής μεταξύ των τεσσάρων τμημάτων
του μνημείου, στην νέα τους θέση. Αυτό έγινε με την βοήθεια συστήματος
χαλύβδινων κοχλιών και υδραυλικού γρύλλου, έτσι ώστε να εκμηδενιστεί ο
μεταξύ τους αρμός.
Σήμερα από το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο παραμένει in situ μόνο το δυτικό
τμήμα της υδατογέφυρας με την 4 η καμάρα, για να σηματοδοτεί την αρχική
θέση του μνημείου στον χώρο.
Η Μικρή Περιμετρική Οδός της Πάτρας προσφέρει στον πολίτη, μια
σύγχρονη οδική αρτηρία. Παράλληλα εμπλούτισε τον πολιτιστικό χάρτη της
πόλης με νέα ευρήματα και θέσεις αρχαιολογικού ενδιαφέροντος, όπου
μπορούν να αναπτυχθούν ποικίλες εκπαιδευτικές και θεματικές δράσεις για
μικρούς και μεγάλους.
Σ’ αυτό το χώρο γύρω από τα δύο μνημεία δημιουργήθηκε οργανωμένος
αρχαιολογικός χώρος με ήπιες επεμβάσεις, όπως περίφραξη, ενημερωτικές
πινακίδες, δημιουργία υπαίθριου καθιστικού, διαδρομών επισκεπτών και
ΑΜΕΑ, θέσεις στάθμευσης, φυλακίου, ηλεκτροφωτισμός ανάδειξης που τη
νύκτα πραγματικά εντυπωσιάζει. Ο χώρος προστατεύεται με περιμετρικά
τοιχία και σιδηρά κιγκλιδώματα. Έχουν γίνει φυτεύσεις δένδρων, λουλουδιών
και εγκαταστάθηκε αυτόματο σύστημα ποτίσματος. Μ’ αυτές τις παρεμβάσεις
διατηρήθηκε ο αρχικός χαρακτήρας της κοιλάδας με τα περιβόλια, χωρίς να
κοπεί ούτε ένα δένδρο. Στον αρχαιολογικό χώρο, υπάρχει ειδικά
διαμορφωμένη αίθουσα, στην οποίαν προβάλλονται ταινίες μικρού μήκους και
βίντεο, με θέμα το Ρωμαϊκό και Μεσαιωνικό Υδραγωγείο της Πάτρας με
πολλές και κατατοπιστικές πληροφορίες
Ο καινούργιος αρχαιολογικός χώρος που δημιουργήθηκε τα τελευταία
χρόνια στην Πάτρα, έδωσε στους κατοίκους της αλλά και στους επισκέπτες,
τη δυνατότητα ενός ευχάριστου και παράλληλα διδακτικού περιπάτου,
συνδυάζει δε τη γνώση και την αναψυχή. Είναι ένας χώρος σ’ ένα πολύ ωραίο
περιβάλλον, ανάμεσα σε λουλούδια και οπωροφόρα δένδρα.
Ο σημαντικός αυτός Αρχαιολογικός χώρος όπου συνυπάρχουν το
Ρωμαϊκό και το Μεσαιωνικό Υδραγωγείο βρίσκεται στο μέσον περίπου της
Μικρής Περιμετρικής οδού της Πάτρας και είναι εύκολα προσβάσιμος.
Στους πολίτες της πόλης που ακόμα δεν τον έχουν επισκεφθεί, προτείνεται
η μετάβαση σ’ αυτόν, διότι ο χώρος είναι εντυπωσιακός. Παράλληλα θα
βρεθούν κοντά σ’ ένα ζωτικό κομμάτι της Πάτρας παλαιοτέρων ετών. Θα
έχουν της ευκαιρία να δουν την αρχιτεκτονική, τη λειτουργία των
υδραγωγείων, τον τρόπο ύδρευσης της πόλης τους προηγούμενους αιώνες
και γενικότερα θα αποκομίσουν πολλά ενδιαφέροντα στοιχεία από αυτό το
μνημείο. Ειδικά τα σχολεία όλων των βαθμίδων της πόλης και της ευρύτερης
περιοχής, αξίζει να το επισκεφθούν συνοδεία του εκπαιδευτικού - διδακτικού
προσωπικού. Έχοντας γίνει προ συνεννόηση με τους αρμοδίους του
μνημείου, η ξενάγηση αρχικά και η μάθηση κατόπιν, πραγματικά θα είναι
επωφελής για τους μαθητές. Εισηγούμαι όπως οι Τοπικοί Φορείς της Πάτρας
(Δήμος, Περιφέρεια, κτλ.) να το εντάξουν - εάν ακόμη δεν το έχουν πράξει -
στους Αρχαιολογικούς επισκέψιμους προορισμούς για οποιοδήποτε πολίτη
ειδικά επισκέπτη, που βρίσκεται στην Πάτρα για λόγους θρησκευτικούς,
αναψυχής, ιστορικούς, διδακτικούς κτλ.
Η μικρή απόστασή του από το Κάστρο, ευνοεί την μελλοντική ενοποίηση
των δύο αρχαιολογικών χώρων. Σε περίπτωση υλοποίησης θα αποτελέσει
σημαντικό Αρχαιολογικό και Τουριστικό ενδιαφέρον, προορισμό δε για κάθε
Πατρινό και επισκέπτη.
Σύμφωνα με τις τελευταίες ανακοινώσεις του τοπικού τύπου μηνός
Οκτωβρίου 2024, ο Αρχαιολογικός χώρος του Ρωμαϊκού και Μεσαιωνικού
Υδραγωγείου, δυστυχώς είναι κλειστός τους μήνες Νοέμβριο και Δεκέμβριο,
λόγω έλλειψης προσωπικού φύλαξης και λήξης συμβάσεων επτάμηνης
απασχόλησης αυτών.
Εύχομαι το 2025 ο σπουδαίος αυτός αρχαιολογικός χώρος της πόλης μας,
να λειτουργήσει εκ νέου όλο το χρόνο, να υπερπηδηθούν τα όποια εμπόδια
και προβλήματα που σήμερα υφίστανται και να έχει την επισκεψιμότητα των
προηγούμενων ετών και ακόμα μεγαλύτερη.
Ο Δημοσθένης κάποτε είδε ένα δημαγωγό να φωνάζει δυνατά όταν
εκφωνούσε λόγο, και του είπε: "Δεν είναι το δυνατό ωραίο, αλλά το ωραίο
δυνατό"
Ο Όσκαρ Ουάιλντ είπε "μας διδάσκουν να μετράμε τα λεπτά, τις ώρες,
τις μέρες, τα χρόνια... αλλά κανείς δε μας εξηγεί την αξία της στιγμής"...
Η επίσκεψη στο Ρωμαϊκό και Μεσαιωνικό Υδραγωγείο της Πάτρας
είναι πολύ ωραία και θα δώσει αξία στις στιγμές που εκεί θα ζήσουμε
όλοι μας.
Σας ευχαριστώ πάρα πολύ για το ενδιαφέρον και την προσοχή σας
και είμαι στη διάθεσή σας για οποιαδήποτε ερώτηση.
Νίκος Γεωργ. Αθανασίου
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου