|
ΠΑΝΑΓΙΩΤΗ Θ. ΠΑΠΑΘΕΟΔΩΡΟΥ
Θεολόγου-Επίτ. Δ/ντή Β/θμιας Εκπ/σης
ΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΚΑΤΆΣΤΙΧΑ
ΩΣ ΠΗΓΗ ΠΛΗΡΟΦΟΡΙΩΝ
ΓΙΑ ΤΟΥΣ ΟΙΚΙΣΜΟΥΣ ΤΟΥ
ΜΟΡΙΑ ΣΤΑ (1461-63)
Εισήγηση στα βραδινά της Εταιρείας Λογοτεχνών
Νοτιοδυτικής Ελλάδος
(Δημοτική βιβλιοθήκη Πατρών, 21 Δεκεμβρίου 2015, ώρα 7 μ μ.)
Σεβαστοί
πατέρες, κ. Αντινομάρχα, κ. Δήμαρχε,
Κυρίες
και κύριοι
Εισαγωγή
Η ενασχόλησή μου με
την ιστορία του χωριού μου, ιδιαίτερα μετά τη συνταξιοδότησή μου από τη
Μ.Ε, με οδήγησε στην αναζήτηση αυθεντικών πληροφοριών γι’ αυτό μέσα
από αξιόπιστες πηγές . Οι παλαιότερες απ’ αυτές με έφεραν
πίσω χρονικά μέχρι τα 1700, τότε που έγινε, όπως είναι γνωστό,
η πρώτη απογραφή του πληθυσμού της Πελοποννήσου από τον εντεταλμένο
της Ενετικής Αρχής Προνοητή (Διοικητή) της Πελ/σου Φραγκίσκο Grimani. Τα αποτελέσματα της απογραφής αυτής διασώζονται
στα αρχεία της Βενετίας, στα οποία τα τελευταία χρόνια καταφεύγουν πολλοί
ειδικοί ή ειδικευόμενοι (μεταπτυχιακοί σπουδαστές κλπ.) για άντληση
πληροφοριών για την Ενετοκρατία στην Ελλάδα της περιόδου 1685-1715, τη
δεύτερη κατά σειράν. Στα απογραφικά δελτία Grimani, γίνεται λόγος για χωριά
και κωμοπόλεις του Μοριά της εποχής εκείνης, για τον πληθυσμό
τους κατά φύλο και ηλικία, για τους ναούς τους, τα μοναστήρια, τα
περιουσιακά τους στοιχεία κλπ.
Οπωσδήποτε, πολλά
από τα αναφερόμενα χωριά και τις κωμοπόλεις προϋπήρχαν της απογραφής Grimani. Ανατρέξαμε σε παλιότερες πηγές και έτσι φθάσαμε
στα οθωμανικά κατάστιχα των ετών 1461-63, των πρώτων δηλαδή χρόνων
μετά την κατάκτηση του Μοριά από τους Τούρκους (1460), τα οποία διασώζονται
στα αρχεία Κωνσταντινούπολης και Σόφιας. Φωτοαντίγραφο κάποιων σελίδων των
κατάστιχων αυτών, από εργασία διδάκτορα, που αφορούσαν την έρευνά μου,
έφτασε στα χέρια μου σταλμένο από φίλο καθηγητή, ύστερα από παράκλησή μου.
Στις σελίδες αυτές γίνεται λόγος για κάποια χωριά της ορεινής Ηλείας.
Αυτά αποτέλεσαν
την αφορμή για να ασχοληθώ πιο συστηματικά με τα κατά-στιχα των ετών
αυτών και να αντλήσω χρήσιμες πληροφορίες για την ονομασία χωριών της
μακρινής εκείνης εποχής, για τους κατοίκους τους, για τις ασχολίες τους,
για τη φορολογία που πλήρωναν στον κατακτητή και άλλα ενδιαφέροντα
στοιχεία, τα οποία έκρινα σκόπιμο να παρουσιάσω απόψε στη σύναξή μας αυτή.
Προτού όμως κάνω λόγο για όλα αυτά, θεωρώ
απαραίτητο να τα τοποθετήσω πολύ σύντομα μέσα σ’ ένα ιστορικό πλαίσιο από
το οποίο και αρχίζω.
ΙΣΤΟΡΙΚΟ ΠΛΑΙΣΙΟ
Η ΚΑΤΑΛΗΨΗ ΤΟΥ ΜΟΡΙΑ ΑΠΟ
ΤΟΥΣ ΤΟΥΡΚΟΥΣ
Η Βυζαντινή
Αυτοκρατορία, που έζησε περισσότερα από χίλια χρόνια (330-1453) και
δημιούργησε το Βυζαντινό πολιτισμό, χρειάστηκε να παλαίψει σκληρά με
ποικιλώνυμους εχθρούς : τους Σλάβους, τους Αβάρους, τους Πέρσες, τους
Άραβες, τους Βούλγαρους κ. ά.. Οι πιο απειλητικοί, που κατάφεραν καίρια
χτυπήματα σ’ αυτήν, ήταν οι Φράγκοι αρχικά και οι Τούρκοι αργότερα.
Οι Σελτζούκοι
Τούρκοι, προερχόμενοι από το Τουρκεστάν, κατέκτησαν πολλές μικρασιατικές
επαρχίες του Βυζαντίου και το 1078 έγιναν κύριοι και των Ιεροσο-λύμων
εμποδίζοντας τους Χριστιανούς να μεταβαίνουν στους αγίους τόπους, για
να εκδηλώσουν το σεβασμό τους στα ιερά προσκυνήματα της πίστεώς
μας.
Η Δύση
με αφορμή την παρεμπόδιση αυτή οργάνωσε εκστρατείες εναντίον τους-
τις λεγόμενες σταυροφορίες- με φανερό σκοπό την απελευθέρωση της
Παλαι-στίνης από τους Τούρκους, ενδόμυχο όμως πόθο την υποταγή της
Ορθόδοξης Ανατολής και τον έλεγχο του παγκόσμιου εμπορίου με τις ευλογίες
του Πάπα.. Η Δ΄ σταυροφορία (1204), η σπουδαιότερη απ’ όλες για τα
αποτελέσματά της, αντί για την απελευθέρωση των αγίων τόπων κατέληξε
στην κατάλυση της Βυζαντινής αυτοκρατορίας. Οι αρχηγοί των σταυροφόρων
μοιράστηκαν μεταξύ τους τις περισσότερες επαρχίες του βυζαντινού κράτους,
καθώς και τις εξουσίες του (πολιτικές, στρατιωτικές, θρησκευτικές
κλπ.).
Από τους Φράγκους
σταυροφόρους υποτάχτηκε και ο Μοριάς (1204) και στα εδάφη του ιδρύθηκε το
Πριγκιπάτο του Μορέως με πρωτεύουσα την Ανδραβίδα, το οποίο διαρκώς
συρρικνωνόταν από τους Δεσπότες του Μυστρά, ώσπου το 1429 κατελύθη από τους
Παλαιολόγους.
Στο μεταξύ,
το 1261, οι Βυζαντινοί της ελληνικής αυτοκρατορίας της Νίκαιας στη Μικρασία
ανέκτησαν την Κωνσταντινούπολη, η οποία έγινε και πάλι η πρω-τεύουσα του
Βυζαντίου (ως το 1453).
Μετά τους Σελτζούκους Τούρκους εγκαταστάθηκαν στη Μικρασία και οι Οθωμανοί
Τούρκοι, στα Β.Δ της χώρας. Γρήγορα έγιναν οι θανάσιμοι και μοιραίοι
αντίπαλοι του Βυζαντίου, που τελικά περιοριζόταν σχεδόν μόνο στη
Βασιλεύουσα. Μετά τη νίκη τους οι Τούρκοι στο Κοσυφοπέδιο, το
1389, κυριάρχησαν ουσιαστικά στο μεγαλύτερο μέρος της Βαλκανικής. Η
τελική πάλη των Τούρκων και των Βυζαντινών έγινε στα απόρθητα μέχρι τότε
τείχη της Βασιλεύουσας. Οι υπερασπιστές της- και πρώτος ο
Κωνσταντίνος Παλαιολόγος- δεν την παρέδωσαν στον Μωάμεθ Β΄ τον πορθητή,
αλλά «πάντες αυτοπροαιρέτως απέθανον, ου φεισά-μενοι της ζωής
αυτών…». «Η Πόλις εάλω» και στη συνέχεια, το 1460, υπετάγη και ο
Μοριάς καθώς και το ελληνικό κράτος της Τραπεζούντας (Πόντου) των μεγάλων
Κομνηνών το 1461. Η Ελλάδα σκλαβώθηκε, εκτός από τα φραγκο-κρατούμενα νησιά
του Αιγαίου, την Κρήτη, την Κύπρο και τα Εφτάνησα. Το τραγικό τέλος του
Βυζαντίου υπήρξε αντάξιο του υπερχιλιόχρονου μεγαλείου του.
Το Βυζάντιο επί χίλια και πλέον χρόνια δημιούργησε ένα σπουδαίο πολιτισμό,
το Βυζαντινό, και αμύνθηκε σθεναρά μέχρι τελικής πτώσεως εναντίον τόσων
εχθρών, για να διαφυλάξει αυτόν καθώς και τις ελληνικές και χριστιανικές
αξίες της ζωής.
Για την εποχή
αυτή, την κατάσταση των οικισμών (χωριών, κωμοπόλεων και πόλεων) του
Μοριά αμέσως μετά την κατάκτησή τους από τους Τούρκους και των
κατοίκων τους έχουμε αρκετά στοιχεία από τα οθωμανικά κατάστιχα της εποχής
εκείνης, που έχουν διασωθεί σε διάφορα αρχεία.
ΤΑ ΟΘΩΜΑΝΙΚΑ ΚΑΤΆΣΤΙΧΑ ΤΩΝ ΕΤΩΝ
(1461-63) ΓΙΑ ΤΟ ΜΟΡΙΑ
ΩΣ ΙΣΤΟΡΙΚΕΣ ΠΗΓΕΣ
Τα Οθωμανικά κατάστιχα των ετών 1461-63 που συνέταξαν οι Τούρκοι
αμέσως μετά την κατάληψη του Μοριά, επειδή περιέχουν ενδιαφέροντα στοιχεία
για τον πληθυσμό και τους οικισμούς της Πελ/σου την εποχή εκείνη, δηλαδή
στα μέσα του 15ου αιώνα, τα αναζητήσαμε επιμόνως σε βιβλιοθήκες
και μεταξύ φίλων και γνωστών, οι οποίοι έχουν άμεση σχέση με το αντικείμενο
και μεγαλύτερη προσβασιμότητα σε τέτοιες πηγές. Ο φίλος καθηγητής της
νεότερης Ιστορίας στο Πανεπιστήμιο Πατρών και πρόεδρος της Εταιρείας
Ιστορικών Σπουδών κ. Αθανάσιος Φωτόπουλος, Ηλείος στην καταγωγή, μου
βρήκε το σχετικό απόσπασμα του κατάστιχου που αναζητούσα για το χωριό
μου και μου έστειλε φωτοαντίγραφο αυτού, παρμένο από τη
διδακτορική διατριβή του Διδάκτορα Ιστορίας κ. Γεωργ. Λιακόπουλου. Η
ευγενική παραχώρηση του αρχειακού αυτού υλικού με διευκόλυνε στην έρευνά
μου για το χωριό μου, γιατί μου έδωσε τη δυνατότητα να την επεκτείνω
μέχρι την αρχή της Τουρκοκρατίας στο Μοριά.
Η
Οθωμανική διοίκηση αμέσως μετά την κατάκτηση του Μοριά, το 1460, συνέταξε
φορολογικά κατάστιχα (καταστάσεις, Tahrir defterleri) των περιουσιακών στοιχείων των κατοίκων των
οικισμών του για την είσπραξη των φόρων. Ένας τόμος από τα κατάστιχα
αυτά της πρώτης απογραφής των τιμαρίων της Πελοποννήσου
βρίσκεται στα Πρωθυπουργικά Αρχεία (Basve kalet Arsivi) της Κωνσταντινούπολης. Ένας
δεύτερος τόμος κατάστιχων της ίδιας απογραφής με αριθμό πρωτ. 1/14662
φυλάσσεται στην Εθνική βιβλιοθήκη «Κύριλλος και Μεθόδιος» της Σόφιας
(Βουλγαρία), και ειδικότερα στο τμήμα Ανατολικών Σπουδών. Τμήμα αυτού, με
χαρακτηριστικά ΤΤ10, βρίσκεται στα Πρωθυπουργικά Αρχεία της
Κωνσταντινού-πολης και αναφέρεται σε περιοχές της σημερινής Αχαΐας και
Ηλείας. Τα κατάστιχα αυτά μας δίνουν μια εικόνα της περιοχής
μετά την κατάκτηση της Πελ/σου από τους Τούρκους. Ο πρώτος τόμος των
κατάστιχων αυτών καλύπτει ένα μεγάλο τμήμα της Πελοποννήσου
(Καλάβρυτα, Μουχλί, Βοστίτσα κλπ), ενώ ο δεύτερος τόμος περιλαμβάνει τις
επαρχίες Χαλανδρίτσας, Σανταμερίου, Γρεβενού κλπ. Αξίζει να σημειωθεί ότι ο
πρώτος τόμος περιλαμβάνει και επαρχίες από την περιοχή που καλύπτει ο β΄
τόμος των κατάστιχων.
Οι δύο αυτοί τόμοι
αποτελούν δύο μέρη του ίδιου κατάστιχου που βρίσκεται σε δύο διαφορετικές
χώρες και συντάχτηκε μεταξύ των ετών 1461-63, αμέσως μετά την κατάκτηση του
Μοριά από τους Τούρκους.
Το
απογραφικό αυτό υλικό των οθωμανικών χρόνων για αιώνες βρισκόταν
στοιβαγμένο σε αποθήκες της Κων/λης. Όταν, το 1930, οι Τουρκικές Αρχές
αποφάσι-σαν να το πολτοποιήσουν στη Βουλγαρία ως άχρηστο, υπάλληλος της
Πρεσβείας της Βουλγαρίας στην ΄Αγκυρα παρατήρησε ότι στο προς πολτοποίηση
υλικό περιλαμβά-νονται χρήσιμα έγγραφα, γι’ αυτό ειδοποίησε το Υπουργ.
Εξωτερικών της χώρας του ότι το φορτίο που έρχεται από την Τουρκία είναι
αξιοποιήσιμο, περιέχει δηλ. αρχειακό υλικό ιδιαίτερης σημασίας για τα
Βαλκάνια. Έτσι βρέθηκε και διασώθηκε ένα μέρος των κατάστιχων της
οθωμανικής εποχής στη Σόφια της Βουλγαρίας και φυλάσσεται στη βιβλιοθήκη
Μεθόδιος και Κύριλλος.
Ο σκοπός της
σύνταξης των φορολογικών αυτών κατάστιχων ήταν αποκλειστικά η καταγραφή της
φοροδοτικής ικανότητας κάθε οικισμού και η είσπραξη των φόρων από τα
κατακτηθέντα μέρη και όχι η απογραφή του πληθυσμού τους. Όμως από τους
φορολογικούς αυτούς καταλόγους για τη δεκάτη (1/10) αντλούμε χρήσιμες
πληροφορίες για τη στρατιωτικο-φεουδαρχική κατάσταση που επικρατούσε στη
βόρεια και κεντρική Πελ/σο κατά την τουρκοκρατία.
Αν και τα ανωτέρω
κατάστιχα είναι ελλιπή και αποτελούν τμήμα μόνο της πρώτης απογραφής
του Μοριά, όπως αποφαίνονται οι ειδικοί, ωστόσο είναι πηγή μεγάλης αξίας
για τη μελέτη της κατακτημένης από τους Τούρκους περιοχής, που επιτρέπει
στον ερευνητή να αντλήσει σημαντικές πληροφορίες για θέματα που ως πριν από
λίγα χρόνια αγνοούσαμε τελείως, καθόσον η ιστορική έρευνα έφερε στο φως της
δημοσιότητας τα κατάστιχα αυτά μόλις το β΄ ήμισυ του 20ού αιώνα.
Για πρώτη φορά
μελετήθηκε και σχολιάστηκε το κατάστιχο της Σόφιας το 1958, ενώ το 1977
εκδόθηκε ολόκληρο σε βουλγαρική μεταγραφή και μετάφραση με σχετικό
σχολιασμό.
Από το
πλούσιο υλικό των κατάστιχων αυτών τα πιο ενδιαφέροντα σημεία είναι :
1. Η πληροφορία ότι η Πελ/σος
διαιρέθηκε σε 17 περιφέρειες για τον καλύτερο έλεγχο της περιοχής
:
Η ΔΙΟΙΚΗΤΙΚΗ ΟΡΓΑΝΩΣΗ ΤΟΥ ΜΟΡΙΑ
ΕΠΙ ΤΟΥΡΚΟΚΡΑΤΙΑΣ
Οι Τούρκοι, αφού κατέλαβαν το 1460 την Πελ/σο, με εξαίρεση τους
Βενετι-νούς θύλακες του Άργους, Ναυπλίου, Μεθώνης, Κορώνης και
Μονεμβασίας, τη χώρισαν διοικητικά, σε 17 επαρχίες (Nahiye)[1],
οι οποίες έφεραν τις εξής ονομασίες :1. Καλάβρυτα, 2. Μυστράς (τμήμα της
περιοχής μόνο) 3. Μούχλι (κεντρική Αρκαδία), 4. Μπεζενίκο (Βλαχέρνα
Αρκαδίας), 5. Βοστίτσα (Αίγιο), 6. Χλομούτσι (Κάστρο Κυλήνης), 7. Kirvukor (παλαιόκαστρο στο όρος Μίνθη, στην αρχαία
Ολυμπία), 8. Αρκαδιά (Κυπαρισσία) 9. Λιοντάρι (Αρκαδίας), 10.
Κόρινθος, 11. Παλιά Πάτρα, 12. Vumero (Γούμερο Ηλείας), 13.
Χαλανδρίτσα, 14. Σανταμέρι (Αχαΐας), 15. Γρεβενό (Σπαρτιά, στην ΚΔ
Αχαΐα), 16 Ayos Ilias (Άγιος Ηλίας, στην Πηνεία Ηλείας), και 17. Gardiko (Κάστρο της Οχιάς, Ξύβουνι, μεταξύ Δερβινής
και Κακοταρίου Ηλείας). Όλες αυτές οι επαρχίες αποτέλεσαν το μεγάλο τιμάριο
(Hassa) του στρατιωτικού διοικητή της Πελ/σου Ελβάνογλου
Σινάν Μπέη.
Η περιοχή της Ηλείας περιλάμβανε 4 επαρχίες
: το Gardiko, το Χλεμούτσι, τον άγιο Ηλία και το Vumero (Γούμερο). Επίσης, η περιοχή της Αχαΐας
περιλάμβανε άλλες 6 επαρχίες : Τα Καλάβρυτα, τη Βοστίτσα, την Παλιά Πάτρα,
τη Χαλανδρίτσα, το Σανταμέρι και το Γρεβενό (στην ΚΔ Αχαΐα)
Στην επαρχία
του Vumero (Γούμερου), αναφέρω ενδεικτικά, υπάγονταν διοικητικά
τα κεφαλοχώρια : Γούμερο, Χελιδόνι και Ώλενα, καθώς και
άλλα 65 μικρότερα χωριά, μεταξύ των οποίων και τα : Φωναΐτικα, Ναϊκά,
Κακούνη, Λαντζόι, Λαγανίτη, Λάνθι, Κρεκούκι, Μίρακα, Σπάτα, Πόθου, Σμίλα,
Χαϊκάλι, Φλόκα, Κατσαρού, Καράτουλα….Γιάρμενα, Κούμανι, Λάλα, Κερτίζα,
Πορετσό, Γερμοτσάνι, Ζervini (Δερβινή, σήμερα Κρυόβρυση)
κλπ.. Η (μεγάλη) Δίβρη υπαγόταν στην επαρχία του αγίου Ηλία. Δηλαδή, το Vumero, όπως προκύπτει από τα ανωτέρω, περιλάμβανε ένα
μεγάλο μέρος της πεδινής Ηλείας, μαζί με την κοιλάδα του Αλφειού και
όλη την ημιορεινή και ορεινή Ηλεία. Αυτά προκύπτουν από τη μελέτη των
Οθωμανικών κατάστιχων Τ Τ 10 και 1/14662.
Η ανωτέρω
διοικητική διαίρεση της Πελ/σου, μετά την κατάληψή της από τους Τούρκους,
υπηρετούσε αφενός πολιτικοστρατιωτικές σκοπιμότητες και αφετέρου
οικονομικές. Οι 17 επαρχίες (Nahiye) που προαναφέραμε αποτέλεσαν
στην αρχή το μεγάλο τμάριο (hasha-i ) του στρατιωτικού διοικητή της
Πελ/σου Ελβάνογλου Σινάν Μπέη, πρώτου στην τάξη Τούρκου αξιωματούχου. Αυτός
επέβαλε και στο Μοριά ως γαιοκτητικό σύστημα αυτό που εφαρμοζόταν σ’ όλη
την αυτοκρατορία, το τιμαριωτικό. Κάθε επαρχία είχε το διοικητή της, τον
τιμαριούχο.
Τα τιμάρια
μεταβιβάζονταν κληρονομικά από πατέρα σε παιδί, εκτός εάν ανακαλούνταν από
την κεντρική εξουσία, επειδή δεν ανταποκρινόταν κάποιος στις
υποχρεώσεις που είχε αναλάβει.
Ο
τιμαριώτης (τοπικός διοικητής) με βάση τα κατάστιχα, τις φορολογικές δηλαδή
καταστάσεις που συντάσσονταν, επέβλεπε στη συγκέντρωση των φόρων από
την περιοχή που είχε υπό την εποπτεία του, είτε αυτή ήταν μια κωμόπολη
(μεγάλο χωριό) είτε ήταν σύνολο χωριών. Ο φόρος, είτε χρηματικός ήταν αυτός
είτε σε είδος (εμπράγματος), βάραινε τη γη και το τελικό παραγόμενο
προϊόν και επιμεριζόταν στους κατοίκους του χωριού ή της κωμόπολης.
Η μικρότερη φορολογική μονάδα ήταν το νοικοκυριό, η οικογένεια (Hane), που έπρεπε να έχει στην κατοχή της ορισμένα
στρέμματα γης και ένα τουλάχιστον ζευγάρι βόδια για την καλλιέργεια των
χωραφιών. Οι αρχηγοί των οικογενειών (Hane) και οι ανύπαντροι
ενήλικοι (εργένηδες), mucerred, φορολογούνταν εξίσου, μόνο οι
χήρες ( bive ) φορολογούνταν με μικρότερο ποσό. Εκτός
από το φόρο της δεκάτης (1/10), που επιβαλλόταν, σύμφωνα με τον ιερό
νόμο των μουσουλμάνων, στα παραγόμενα προϊόντα, εισπράττονταν από τον
τιμαριούχο και άλλοι φόροι, όπως τέλη προστίμων, τέλη γάμων κλ.π.
Τέλος, οι χριστιανοί, οι
άπιστοι (kafir) κατά τους Τούρκους, ήταν υποχρεωμένοι να
καταβάλλουν ένα πρόσθετο φόρο, το λεγόμενο κεφαλικό φόρο (Harac= χαράτσι ή Ispence=σπέντζα), ο οποίος γι’ αυτούς
μεν ήταν 25 άσπρα (akce, ακτσέ), ενώ για τους
Αλβανούς που είχαν εκχριστιανιστεί 20 άσπρα.
Άλλα ενδιαφέροντα στοιχεία που
αντλούμε από τη μελέτη των κατάστιχα είναι :
2. Η αναφορά των ονομάτων των τιμαριούχων που νέμονταν τις προσόδους
των κατοίκων των χωριών που είχαν υπό τον έλεγχό τους.
3. Η αναγραφή των
ονομάτων των χωριών και των κωμοπόλεων που πλήρωναν φόρους είτε αυτά ήταν
αμιγώς ελληνικά, είτε αλβανικά.
Βέβαια, δε
φαίνεται στο κατάστιχο ο χρόνος δημιουργίας κάθε οικισμού (χωριού,
κωμόπολης ή πόλης), αλλά εξυπακούεται ότι προϋπήρχαν από
παλιότερες εποχές.
Μέχρι τώρα γνωρίζαμε ότι πολλά από τα χωριά
αυτά αναφερόταν για πρώτη φορά, σε επίσημο έγγραφο, στην απογραφή Grimani του 1700 μ.Χ. Η αναφορά αυτή δε
σήμαινε ότι η αφετηρία τους συνέπιπτε με τη χρονολογία αυτή.
Οπωσδήποτε προϋπήρχαν του 1700. Πόσο όμως; Πενήντα ; εκατό; Εκατόν πενήντα
χρόνια ; Απάντηση στο ερώτημα αυτό μόνο η ιστορική έρευνα θα μπορούσε να
δώσει.
Στην εποχή
μας η έρευνα, με τη βοήθεια και της τεχνολογίας, έχει προχωρήσει
πολύ. Επιστήμονες κύρους, Έλληνες και ξένοι, προπτυχιακοί φοιτητές και
υποψήφιοι διδάκτορες και άλλοι ειδικοί ψάχνουν αρχεία, επισκέπτονται βιβλιοθήκες,
παρακολουθούν σεμινάρια και ανασκαφές, για να φωτίσουν το παρελθόν. Τις
τελευταίες δεκαετίες η ιστορική έρευνα έφερε στο φως της δημοσιότητας
οθωμανικά φορολογικά κατάστιχα, τα οποία συντάχτηκαν από τους Τούρκους
αμέσως μετά την κατάληψη απ’ αυτούς του Μοριά και βρίσκονται στην Κων/λη
και την Άγκυρα, καθώς και στη Σόφια. Αυτά δίνουν απάντηση σε μερικά
τουλάχιστον ερωτήματά μας.
4. Η αναγνώριση της εθνικής ταυτότητας των
κατοίκων (Έλληνες, Αρβανίτες).
Αναφέρουμε τους Αρβανίτες, γιατί είναι
γνωστό ότι δέκα χιλιάδες απ’ αυτούς, το 1404-1405, ή κατά τον Στέφ.
Θωμόπουλο το 1392, έφτασαν στον Ισθμό της Κορίνθου, κατερχόμενοι από Βορρά.
Ο Δεσπότης του Μυστρά Θεόδωρος Παλαιολόγος επέτρεψε την είσοδο και στη
συνέχεια την εγκατάστασή τους σε εδάφη του Δεσποτάτου, παρά τις αντίθετες
συμβουλές ανθρώπων του περιβάλλοντός του, που έβλεπαν με καχυποψία τους
ξένους, λόγω των επιπτώσεων στην εθνολογική σύνθεση του πληθυσμού της
Πελ/σου. Οι Αρβανίτες διασκορπίστηκαν στο Μοριά και δημιούργησαν σε
διάφορες περιοχές αμιγείς μικρούς οικισμούς, ασχολούμενοι κυρίως με
την κτηνοτροφία. Άλλοι εντάχθηκαν σε χωριά με ελληνικό πληθυσμό. Πάντως,
πολλοί απ’ αυτούς ήταν ή έγιναν χριστιανοί και για το λόγο αυτό
αντιμετωπίστηκαν εχθρικά από τους Τούρκους. Ας σημειωθεί ότι την κάθοδό
τους στην ελληνικό χώρο προκάλεσε η εξάπλωση των Τούρκων στη Βαλκανική και
ο φόβος του εξισλαμισμού των μη Μουσουλμάνων.
5. Η αναγραφή των
ονομάτων των αρχηγών των οικογενειών κάθε χωριού με τις ενδεχόμενες
παραφθορές ή αλλοιώσεις αυτών. Το γεγονός αυτό οφείλεται τόσο στις
αντικειμενικές δυσκολίες μεταγραφής ονομάτων από τη μια γλώσσα στην άλλη,
όσο και στις περιπέτειες της μεταγραφής αυτών των συγκεκριμένων ονομάτων.
Το τουρκικό κατάστιχο συντάχτηκε πιθανότατα με βάση ένα αρχικό ελληνικό κείμενο·
τα οθωμανικά κατάστιχα που βρίσκονται στη Σόφια εκδόθηκαν το 1977 σε
βουλγαρική μεταγραφή και μετάφραση με κυρίως τοπωνυμικό και ονοματολογικό
σχολιασμό [2].
Μεταγραφή των κειμένων αυτών έγινε και με λατινικούς χαρακτήρες. Ο
κύκλος αυτός των μεταγραφών, όπως ήταν φυσικό, επέφερε αλλοιώσεις και
παραφθορές ονομάτων χωριών και κωμοπόλεων, καθώς και επωνύμων των κατοίκων.
Τέλος 6)
ενδιαφέρον σημείο είναι και η αναγραφή του ποσού των τιμαριωτικών
φόρων που πλήρωνε κάθε χωριό
Επειδή οι
ονομαστικοί αυτοί κατάλογοι των αρχηγών των οικογενειών που δίνουν τα
οθωμανικά κατάστιχα δεν περιέχουν άλλα στοιχεία, όπως ονόματα και αριθμό
μελών των οικογενειών, δεν μπορούμε να γνωρίζουμε τον πληθυσμό κάθε χωριού.
Όμως μπορούμε να τον προσεγγίσουμε με υπολογισμούς που κατωτέρω
αναφέ-ρουμε.
Σας παρουσιάζω, μεταγραμμένο με
Λατινικούς χαρακτήρες, απόσπασμα του οθωμανικού κατάστιχου 1/14662 και ΤΤ
10, που αφορά χωριό της ορεινής Ηλείας, το οποίο προέρχεται από
τη διατριβή του Δρ. Ιστορίας κ Γεωργίου Λιακόπουλου, ειδικού
Οθωμανολόγου [3].
Το κείμενο αυτό περιέχει κατάλογο των αρχηγών των οικογενειών του χωριού Ζervini της ορεινής Ηλείας και τους φόρους που
υποχρεούνταν να καταβάλλουν στον κατακτητή.
ΜΕΤΑΦΡΑΣΗ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ ΣΤΑ ΕΛΛΗΝΙΚΑ
Σελ. 90. Karye Zernini hâssa-ι Mirliva = Χωριό
Δερβινή, τιμάριο του Μιρλίβα.
(Αρχηγοί εστιών)
Yani Papanikolopoylo, Γιάννης Παπανικολόπουλος,
Dimitri birader-ι ο, Δημήτρης, αδελφός του προαναφερθέντος,
Dimitri Kunbari, Δημήτρης Κουμπάρης,
Nikola Likosurati, Νικολαος Λυκοσουράτης,
Istemati Harkomata, Σταμάτης Χαλκωματάς,
Dimitri,birader-ι o Δημήτρης,, αδελφός του
προαναφερθέντος,,
Yani Kozma, Γιάννης Κοσμάς,
SotokiVeled-ι o, Θεοτόκης, γιος του προαναφερθέντος,
Andriya veled-i o, Ανδρέας , γιος του
προαναφερθέντος,
Todoros veled-i o, Θεόδωρος, γιος του
προαναφερθέντος,
Istefano Papayanopoylo, Στέφανος Παπαγιαννόπουλος,
Todoro birader-ι ο,Θεόδωρος, αδελφός του προαναφερθέντος,
Yani Istefano, Γιάννης Στεφάνου,
Mihal Aleksopulo, Μιχαήλ Αλεξόπουλος,
Yani veled- i o Γιάννης, γιος του
προαναφερθέντος,
Sotoki Mastronikola, Θεοτόκης Μαστρονικόλας,
Yani birazer-i o Γιάννης, αδελφός του
προαναφερθέντος,
Yorgi Skolari, Γιώργος Σχολάρης, (ιος)
Yani Iskolari, Γιάννης Σχολάρης, (ιος)
Todoros Papayorgopulos Θεόδωρος Παπαγεωργόπουλος
Yani birazer-i o, Γιάννης αδελφός του
προαναφερθέντος,
Todoros Iplaros, Θεόδωρος Φάρος (;)
Dimitri Yanuli, Δημήτρης Γιαννούλης,
Soto[ki} Mala, Θεοτόκης Μαλάς,
Ιstilyano vrled-i o, Στυλιανός, γιος του
προαναφερθέντος,
Yani Aspiyano, Γιάννης Ασπρόγιαννος,
Yorgi veled-i o, Γιώργος, γιος του
προαναφερθέντος,
Sotoki Harka, Θεοτόκης Χαλκιάς (;)
Dimitri veled-ι o, Δημήτρης, γιος του
προαναφερθέντος,
Yorgi veled i o, Γιώργης, γιος του
προαναφερθέντος,
Nikola veled-ι o, Νικόλαος, γιος του
προαναφερθέντος,
Yani Mala, Γιάννης Μαλάς,
Mihal veled-ι o, Μιχαήλ, γιος του
προαναφερθέντος,
Nikola veled-ι o, Νικόλαος, γιος του
προαναφερθέντος,
Mihal Koz{m}a, Μιχαήλ Κοσμάς,.
Praski Flokumi, Παράσχος (ή Παρασκευάς;) Φλοκούμης,
Drunyoti Iskolari, Δρυνιώτης (;) Σχολάρης, (ιος)
Yani Iskolaropulo, Γιάννης Σκολαρόπουλος,
Yani Papasotokopulo, Γιάννης Παπαθεοτοκόπουλος,
Papas Yorgi Papamihalopulo, παπα-Γιώργης Παπαμιχα-
λόπουλος.
Dimitri birazer-i o Δημήτρης, αδελφός του
προαναφερθέντος,
Vasil Papayorgi Βασίλειος Παπαγεωργίου,
Todoro Aleksopulo, Θεόδωρος Αλεξόπουλος,
Istefano Er[in]os, Στέφανος Ερίνος ;;
Pavlos Zyakopulos, Παύλος Διακόπουλος,
Yan[i] birader-i o, Γιάννης, αδελφός του προαναφερθέντος,
Yorg[i] Pavlos, Γεώργιος Παύλου,
Nikola birazer-i o Νικόλαος, αδελφός του
προαναφερθέντος
Yorgi Gur[----], Γεώργιος Κουρ[ ---],
Sotiri damad-i o, Σωτήρης, γαμπρός του
προαναφερθέντος,
Varsale[mo] Kolfoni, Βαρσαλέμο Κολφώνης (Κολώνης;),
Todor[o] Viro, Θεόδωρος Βίρος ( Μπίρης ;),
Mihal birader-i o, Μιχαήλ, αδελφός του
προαναφερθέντος,
Nikola Aspr[iyano], Νικόλαος Ασπρόγιαννος,
Yani Malyopulo, Γιάννης Μαλιόπουλος,
Yogi Aspriyano, Γιώργης Ασπρόγιαννος,,
Dimitri birader-i o Δημήτρης, αδελφός του
προαναφερθέντος,
Nikifor birader-i o Νικηφόρος, αδελφός του
προαναφερθέντος,
Yani Metaksa, Γιάννης Μεταξάς,
Yani damad-i o Γιάννης, γαμπρός του
προαναφερθέντος,
Todoro Metaksa, Θεόδωρος Μεταξάς,
Yani Lazopulo. Γιάννης Λαδόπουλος,
Lazaro <A>nastasi, Λάζαρος Αναστασίου,
Lazaro Ipsomokraso, Λάζαρος Ψωμόκρασος,
Nikola Iskolaropulo, Νικόλαος Σκολαρόπουλος.
σελ.91. Συμπλήρωμα του χωριού Δερβινή, υπαγόμενο
στο τιμάριο του Μιρλίβα.
Nikola Perdikari, Νικόλαος Περδικάρης,
Hiistofofo Iskolari, Χριστόφορος Σχολάριος,
Petro Papasotokopulo, Πέτρος Παπαθεοτοκόπουλος,
Dimitri Iskavic, Δημήτρης Σκλάβος (;),
Nikola Papayorgopulo, Νικόλαος Παπαγεωργόπουλος,
mücerred Mihal Likosurati, άγαμος Μιχάλης Λυκοσουράτης,
mücerred Dimitri birader-i o, άγαμος, Δημήτρης, αδελφός του προαναφερθέντος,
mücerred Petro veled-i o Aleksopulo, άγαμος, Πέτρος, γιος του
Αλεξόπουλου,
mücerred Yani Iplaros, άγαμος, Γιάννης Φάρος (;)
mücerred Yani birader-i o Dimitri Yanuli, άγαμος, Γιάννης, αδελφός του Δημήτρη Γιαννούλη
mücerred Kosta birazer-ι ο Yani, άγαμος Κώστας, αδελφός του
Γιάννη,
mücerred Yani Aleksopulo, άγαμος, Γιάννης Αλεξόπουλος,
mücerred Nikola Petro, άγαμος, Νικόλαος Πέτρου,
mücerred Yani birader-i οNikola, άγαμος, Γιάννης, αδελφός του προαναφερθέντος
Νικολάου,
mücerred Nikola birader-ι ο Metaksa, άγαμος, Νικόλαος, αδελφός του
προανα-φερθέντος Μεταξά,
mücerred Nikola Kolorda, άγαμος Νικόλαος Κολόρδας (ή
Κόρδας ;)
bive Istefano Aspreyano, χήρα Στεφάνου Ασπρόγιαννου,
bive Zanbali zen-i Papayeorgi, χήρα Δανβαλή ( Δανάη;) σύζυγος του παπα-Γιώργη,
bive Kostiya zen-i Iskolari, χήρα Κωστούλα, σύζυγος του Σχολάριου,
bive Mariya zen-i Istoforo, χήρα Μαρία, σύζυγος
Χριστόφορου.
hane 70, mücerred 11, bive
4/ δηλαδή, νοικοκυριά 70, νοικοκυριά αγάμων 11, νοικοκυριά
χηρών 4.
ΦΟΡΟΙ ΚΑΙ ΦΟΡΟΛΟΓΟΥΜΕΝΑ ΕΙΔΗ
Συνολικός φόρος :
6.040 άσπρα,[4]
Κεφαλικός φόρος: 2.049 άσπρα,
Μουριές του τιμαριώτη, ρίζες 30, τέλος (φόρος) 120 άσπρα,
Αμπέλια του τιμαριώτη μέτρο, τέλος (φόρος)
84 άσπρα,
Καρποφόρα δένδρα του τιμαριώτη ρίζες 5 τέλος(φόρος) 15 άσπρα,
Δεκάτη (φόρος)
σίτου
2100
άσπρα,
Δεκάτη (φόρος) κριθαριού
323
άσπρα,
Φόρος ακατέργαστου μεταξιού
264
άσπρα,
Δεκάτη (φόρος) αμπελιών
800
άσπρα,
Δεκάτη (φόρος)
φρούτων
36
άσπρα,
Τέλος (φόρος) χοίρων
4
άσπρα,
Δεκάτη (φόρος)
μελιού
10
άσπρα,
Δεκάτη (φόρος)
λιναριού
100
άσπρα,
Τέλος (φόρος)
οίνου
65
άσπρα,
Τέλος (φόρος) προστίμων[5]
70
άσπρα,
--- --------------
Σύνολον
φόρου
6.040
άσπρα.
Η ακατοίκητη αγροτική περιοχή Άγιος Κωνσταντίνος, η οποία υπάγεται στο
χωριό Δερβινή και τελεί υπό τη δικαιοδοσία του τιμαριούχου Μιρλίβα.
ΠΑΡΑΤΗΡΗΣΕΙΣ ΚΑΙ ΣΧΟΛΙΑ
ΕΠΙ ΤΟΥ ΚΕΙΜΕΝΟΥ
1. Το οθωμανικό Κατάστιχο της Σόφιας, από το οποίο έχει ληφθεί το ανωτέρω
απόσπασμα για τη Δερβινή, είναι αχρονολόγητο, δηλαδή πουθενά δεν είναι
σημειωμένη η ημερομηνία σύνταξής του. Όμως, με βάση το υδατογράφημα
του χαρτιού του και τα παλαιογραφικά του στοιχεία, δηλαδή το είδος της
γραφής του, μπορεί το έγγραφο να τοποθετηθεί, σχεδόν με βεβαιότητα,
στα μέσα του 15ου αιώνα, όπως παρατηρούν οι ειδικοί.
Επίσης, περισσότερα από 40 ονόματα χωριών που διαλαμβάνονται στο κατάστιχο
αυτό της Σόφιας, όπως Γκέρμπεσι, Γολέμι, Καβάσιλα, Καλέντζι,
Κουρτέσι, Μαζαράκι, Μάνεσι, Μαρίτσα κ.ά., καταγράφονται και σε Ενετικά
φορολογικά έγγραφα του 15ου και 16ου αιώνα. Στην
τοποθέτηση της χρονολογίας του κατάστιχου στα μέσα του 15ου αι.
βοηθάει και το γεγονός ότι σ’ αυτό αναφέρονται ιστορικά πρόσωπα, τα
οποία διαδραμάτισαν σημαντικό ή δευτερεύοντα ρόλο, όταν οριστικά οι
Τούρκοι είχαν καταλάβει το Μοριά το 1460.
Επιπλέον, δεν μπορεί να είχε συνταχθεί το κατάστιχο νωρίτερα από τη χρονιά
που κατακτήθηκε η Πελ/σος από το Σουλτάνο Μεχμέτ τον ΙΙ, (1460), καθόσον η
παραχώρηση των επαρχιών του Μοριά στους σπαχήδες (διοικητές
στρατιωτικών μονάδων ιππικού) μπορούσε τότε μόνο να γίνει, όταν τα μέρη
αυτά είχαν περιέλθει στην εξουσία των Τούρκων.
Οι ανωτέρω ενδείξεις μάς βοηθούν να δεχτούμε ότι ο φορολογικός αυτός
κατάλογος ( το κατάστιχο) είναι ο πρώτος που συντάχθηκε μετά την κατάκτηση
του Μοριά από τους Τούρκους, δηλαδή μετά το 1460.
2. Μετά την καταχώριση στο κατάστιχο των ονομάτων των φορολογήσιμων
πληθυσμιακών μονάδων (αρχηγών των νοικοκυριών) ακολουθεί η αναγραφή
του ποσού του κεφαλικού φόρου (ispence), που αφορούσε μόνο τους
χριστιανούς, τους απίστους (kâfir) δηλαδή, κατά τους Τούρκους,
και στη συνέχεια καταγραφόταν αναλυτικά το ποσό της δεκάτης για κάθε
καλλιέργεια, σε νόμισμα ακτσέ (akcé). Στους οικισμούς που υπήρχε
μύλος και αλώνι αναγραφόταν και ο ανάλογος φόρος. Σε πολλά χωριά
προστίθεντο ως φόροι και τα πρόστιμα που επέβαλλαν οι Τούρκοι στους
κατοίκους για αξιόποινες πράξεις τους. Όλοι οι φόροι αυτοί προορίζονταν για
τον ετήσιο μισθό του τιμαριώτη, που διαφέντευε το χωριό και του οποίου το
όνομα αναγραφόταν στο κατάστιχο, δίπλα από την ονομασία κάθε οικισμού (karye).
3. Εκτός από τους οικισμούς σημειώνονται στο κατάστιχο και οι
ακατοίκητες αγροτικές περιοχές (mezraa), οι οποίες υπάγονταν και αυτές
στον τιμαριώτη, [όπως στην περίπτωσή μας ο Άγιος Κωνσταντίνος (Ayo Konstandino), που ανήκε στον
τιμαριούχο Mirliva, όπως και η Δερβινή. Η αναφορά
αυτή δείχνει και την παλαιότητα του εξωκκλησίου.]
4. Η φωνητική φόρμα των ελληνικών και των αλβανικών τοπωνυμίων και
ανθρωπωνυμίων έχει αποδοθεί με ιδιαίτερη επιμέλεια από το συντάκτη
του κατάστιχου. Φαίνεται ότι ο Οθωμανός γραφέας, που πιθανότατα
συνοδευόταν από κάποιο βοηθό που γνώριζε την κατά τόπους γλώσσα,
επισκεπτόταν ένα προς ένα τους οικισμούς κάθε επαρχίας και κατέγραφε όλους
τους κατοίκους με φοροδοτική υποχρέωση, όπως προέβλεπε το σύστημα. Επίσης,
μερικές απόκλίσεις για την τουρκική απόδοση ξένων ονομάτων είναι
χαρακτηριστικές, όπως μπροστά από αρχικό σύμπλεγμα συμφώνων να υπάρχει
φωνηεντικό πρόθεμα: π.χ.I-stemati=Σταμάτης, I-stefano=Στέφανος,
I-stilyano = Στυλιανός, I-skolari =Σκολάριος κλπ.
Εντύπωση
προκαλεί, επίσης, η απόδοση των χαρακτηριστικών για την ελληνική γλώσσα
οδοντικών συμφώνων δ και θ με τα αντίστοιχα ζ και σ,
όπως : Sotoki =Θεοτόκης, Papasotokopulo= Παπαθεοτοκόπουλος, Zervini= Δερβινή, Lazopulo= Λαδόπουλος, Zyakopulo= Διακόπουλος κλπ.[6]
Ο συντάκτης του κατάστιχου φαίνεται πως σημειώνει με ιδιαίτερη προσοχή τα
ελληνικά ονόματα καθώς χρησιμοποιεί γράμματα της Αραβικής, για να αποδώσει
φθόγγους της Ελληνικής που απουσιάζουν από την τουρκική.[7]
5. Στο κατάστιχο τα ονόματα των φορολογούμενων καταγράφονται με το
βυζαντινό τρόπο, δηλαδή με το όνομα και το επώνυμό τους.
Ο ΥΠΟΛΟΓΙΣΜΟΣ ΤΟΥ ΠΛΗΘΥΣΜΟΥ ΚΑΘΕ ΟΙΚΙΣΜΟΥ
ΤΟΥ ΜΟΡΙΑ
ΣΤΑ 1461-63 ΜΕ ΒΑΣΗ ΤΑ ΚΑΤΑΣΤΙΧΑ
Το κείμενο που παραθέσαμε ανωτέρω είναι απόσπασμα από τις σελίδες 90 και 91
του πρωτότυπου του οθωμανικού κατάστιχου 1/14662 των ετών 1461-63 και αφορά
την Πελ/σο. Πρόκειται για αντίγραφο φορολογικού εγγράφου με τα ονόματα των
αρχηγών των νοικοκυριών ενός χωριού (της Δερβινής) που ήταν υποχρεωμένοι
να καταβάλουν φόρους στην τουρκική εξουσία, μετά την κατάκτηση του Μοριά
από τους Τούρκους. Το κείμενο αυτό δεν έχει δημογραφικό χαρακτήρα, δε δίνει
δηλαδή απάντηση στο ερώτημα πόσους κατοίκους είχε το χωριό στα πρώτα χρόνια
της κατάκτησης του Μοριά από τους Τούρκους, αλλά καταγράφει τους
οικογενειάρχες που ήταν υποχρεωμένοι να καταβάλλουν φόρους στον κατακτητή,
άσχετα από τον αριθμό των μελών της οικογένειάς τους.
Όταν όμως κάνουμε
λόγο για οικογένεια με τη στενή σημασία του όρου, εννοούμε τη μονοεστιακή
οικογένεια με πατέρα, μητέρα και παιδιά. Ο όρος νοικοκυριό (Hane ) στην οθωμανική πρακτική σήμαινε πενταμελή
οικογένεια, κατά μέσο όρο, με δικά της χωράφια για να ζήσει, τα οποία
καλλιεργούσε με δικό της ζευγάρι βόδια. Πρέπει όμως να λάβουμε υπόψη και
τις περιπτώσεις τόσο των άτεκνων ζευγαριών όσο και τις περιπτώσεις των
πολύτεκνων οικογενειών. Επίσης, είναι ανάγκη να συνυπολογίσουμε και τις
περιπτώσεις των χηρών που δε ζουν μόνες τους, αλλά έχουν και παιδιά. Σε
παλαιότερες εποχές είναι γνωστό ότι μερικές οικογένειες ήταν διευρυμένες με
6 ή 7 άτομα που συγκατοικούσαν (παππούδες-γονείς-εγγόνια) ! Βέβαια, οι
περιπτώσεις αυτές είναι άγνωστες σήμερα.
Λαμβάνοντας,
λοιπόν, υπόψη το συγκεκριμένο χωριό ( τη Δερβινή) ότι αμέσως μετά την
κατάκτηση της Πελ/σου από τους Τούρκους είχε, σύμφωνα με το κατάστιχο, 70
νοικοκυριά (Hane), 11 άγαμους ενήλικους νέους (mücerred) με δικό τους σπιτικό
(νοικοκυριό) και 4 χήρες (bive ) με σπίτι και πιθανώς ανήλικα
παιδιά, συμπεραίνουμε ότι το χωριό αυτό στο τέλος της Βυζαντινής εποχής
είχε 70 νοικοκυριά με 5 άτομα καθένα φθάνουμε στα 350 άτομα. Σ’ αυτά αν
προσθέσουμε ακόμη τους 11 ανύπανδρους νέους και τις 4 χήρες με 2-3
παιδιά θα καταλήξουμε στο συμπέρασμα ότι το χωριό είχε τότε συνολικά 375
κατοίκους τουλάχιστον. Ακολουθώντας τη μέθοδο αυτή μπορούμε να υπολογίσουμε
τον πληθυσμό κάθε οικισμού της εποχής εκείνης.
Για να έχουμε
μάλιστα μια εικόνα του πληθυσμού της περιοχής κατά τα τελευταία
υστεροβυζαντινά χρόνια, παραθέτουμε κατωτέρω πίνακα με την πληθυσμιακή,
οικονομική και εθνική σύνθεση μερικών χωριών της ορεινής Ηλείας, σύμφωνα με
το κατάστιχο ΤΤ 10 (Αρχείου Πρωθυπουργίας ):
Χωριό
νοικο- άγαμοι
χήρες
Σύνολ. Σύνολ.
.
Σύνολ.
Εθνικό-
κυριά
(εργέν.)
νοικοκ.
Κατοίκ.
Φόρου. τητα.
______________________________________________
--------------------------------------
Γούμερο
236
35
6
277
1221
29.679 Έλληνες
Δίβρη
101
18
2
121
525
10.787 Έλληνες
Δερβινή
70
11
4
85
375
6.040 Έλληνες
Γερμοτσάνι
33
1
5
39
171
2.673 Έλληνες
Κούμανι
30
6
2
38
158
-
Αλβανοί
Κερτίζα
27
1
0
28
136
3.151 Έλληνες
Πορετσό
19
0
0
19
95
1.500 Έλληνες
Λάλα
19
0 0
19
95
;
Αλβανοί
Γιάρμενα
5
0
0
5
25
;
Έλληνες
Στο κατάστιχο
δεν αναφέρεται ρητά αν οι κάτοικοι ενός χωριού ήταν μόνο Έλληνες ή Αλβανοί
ή Έλληνες και Αλβανοί. Όμως, μπορούμε με βεβαιότητα να υποστηρίξουμε ότι σε
κάποιο χωριό ( όπως το δικό μου) ήταν όλοι Έλληνες, γιατί πλήρωναν πρόσθετο
κεφαλικό φόρο (Ispence) 25 άσπρα κατά νοικοκυριό,
υποχρέωση που είχε επιβληθεί μόνο στους χριστιανούς. Έτσι, τα 81 νοικοκυριά
του χωριού (70 οικογένειες και 11 άγαμοι νέοι) πλήρωναν κεφαλικό
φόρο 2025 άσπρα (81 επί 25). Αν σ’ αυτό το ποσό προσθέσουμε και
τον κεφαλικό φόρο των 6 άσπρων που πλήρωνε κάθε μια από τις 4 χήρες
της Δερβινής έχουμε ακόμη 24 άσπρα (4 επί 6 =24). Επομένως, το
χωριό κατέβαλλε συνολικά 2049 άσπρα το χρόνο ως ispence. Το ποσό αυτό ταυτίζεται
ακριβώς με εκείνο που αναφέρεται στο κατάστιχο και εναρμονίζεται απόλυτα με
το φόρο των 25 άσπρων που πλήρωναν οι οικογένειες και οι άγαμοι ενήλικοι
νέοι των Ελλήνων, έναντι των 20 άσπρων που πλήρωναν οι οικογένειες και οι
άγαμοι ενήλικοι Αλβανοί. Γι’ αυτό υποστηρίζουμε με βεβαιότητα ότι οι
κάτοικοι του συγκεκριμένου χωριού ήταν αμιγώς Έλληνες. Αλλού δεν συνέβαινε
αυτό.
Tην ελληνικότητα των κατοίκων του χωριού φανερώνουν
και τα χριστιανικά ονόματά τους : Ανδρέας, Βασίλης, Γιώργης,
Γιάννης, Θεόδωρος, Θεοτόκης, Στέφα-νος, Πέτρος, Μαρία, Κωστούλα κλπ, που
διαβάζουμε στο μεταγραμμένο στα ελληνικά οθωμανικό κατάστιχο.
Επίσης
διαπιστώνουμε ότι αρκετά επώνυμα των κατοίκων του χωριού έχουν κάποιο νόημα
στην ελληνική γλώσσα, όπως Χαλκωματάς, Μαστρονικόλας, Ασπρόγιαννος,
ψωμόκρασος κλπ. Μάλιστα, πολλά επώνυμα έχουν κατάληξη -οπουλος όπως
Αλεξόπουλος, Λαδόπουλος, Διακόπουλος κλπ, που φανερώνει ότι αυτά
εμφανίζονται πριν από το 1460. Ακόμη, άλλα έχουν κατάληξη -ας (Μεταξάς,
Χαλκιάς), άλλα –ης (Κουμπάρης, Λυκοσουράτης), άλλα –ος (Φάρος,
Ασπρόγιαννος) και άλλα –ου (Παύλου, Αναστασίου), συνηθισμένες καταλήξεις
ελληνικών επωνύμων. Επίσης, το κατάστιχο περιέχει αρκετά επώνυμα με πρώτο
συνθετικό το παπα-, όπως Παπανικολόπουλος, Παπαγιαννόπουλος,
Παπαγεωργόπουλος κλπ., πράγμα που σημαίνει ότι κάποιος κοντινός ή μακρινός
οικογενειακός πρόγονος υπήρξε ιερέας. Η Δερβινή τη χρονική περίοδο
του κατάστιχου, αμέσως δηλαδή μετά την τουρκική κατάκτηση είχε δικό της
ιερέα τον παπα-Γιώργη Παπαμιχαλόπουλο. Τα επώνυμα των κατοίκων δε δείχνουν
εγκατάσταση Μουσουλμάνων στο χωριό.
-Τα επώνυμα των
κατοίκων της εποχής εκείνης συγκρινόμενα με τα σημερινά φαίνεται ότι
εξέλιπαν με το πέρασμα τόσων αιώνων. Σε άλλα χωριά, όπως στη Δίβρη,
κάποια διατηρούνται.
ΑΣΧΟΛΙΕΣ ΤΩΝ ΚΑΤΟΙΚΩΝ - ΦΟΡΟΛΟΓΗΣΗ ΤΗΣ ΠΑΡΑΓΩΓΗΣ
ΤΟΥΣ
Οι κάτοικοί των χωριών του Μοριά, το 15ο αιώνα, όπως προκύπτει
από τα οθωμανικά κατάστιχα, ασχολούνταν κυρίως με τη γη τους. Τα δημητριακά
ήταν τα σημαντικότερα προϊόντα τους. Το σιτάρι ήταν η κύρια παραγωγή
του χωριού στο οποίο αναφερθήκαμε. Γι’ αυτό, όπως βλέπετε, οι κάτοικοί του
πλήρωναν και το μεγαλύτερο φόρο, 2100 άσπρα ετησίως. Επίσης, έσπερναν και
κριθάρι για τα ζώα τους, για το οποίο πλήρωναν συνολικά 323 άσπρα. Η
παραγωγή αυτού ήταν περιορισμένη, όπως και στα δικά μας χρόνια.
Επίσης,
ο υψηλός φόρος 865 άσπρα που πλήρωναν οι κάτοικοι της Δερβινής στους
κατακτητές για τα αμπέλια τους και το κρασί που παρήγαν, φανερώνει ότι
ασχολούνταν και με την αμπελοκαλλιέργεια.
Η
πληροφορία του κατάστιχου ότι οι κάτοικοι πλήρωναν φόρο 120 άσπρα
για 30 μουριές του χωριού φανερώνει ίσως την ενασχόλησή
τους, έστω περιορισμένα, με την παραγωγή μεταξιού, αφού με τα φύλλα της
μουριάς τρέφονται οι μεταξοσκώληκες.
Φόρο
100 άσπρων πλήρωναν οι κάτοικοι του χωριού για την παραγωγή λιναριού.
Ασφαλώς πρόκειται για το αυτοφυές στην περιοχή σπάρτο, το οποίο με
κατάλληλη επεξεργασία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί για σχοινιά, τριχιές,
σακιά (τσουβάλια) και άλλες ανάγκες.
Λιγοστά
φαίνεται ότι ήταν τα καρποφόρα δένδρα στο χωριό, αφού γίνεται λόγος μόλις
για 5 τέτοια δένδρα. Πιθανόν να πρόκειται για καρυδιές. Γι’ αυτές
κατέβαλλαν 15 άσπρα ετησίως. Πολύ περιορισμένη φαίνεται ότι
ήταν και η εκτροφή χοίρων, αφού για τα κατοικίδια αυτά ζώα πλήρωναν οι
κάτοικοι μόλις 4 άσπρα !
Κάποιοι από το
χωριό ασχολούνταν με τη μελισσοκομία. Γι’ αυτό οι φορολογικές αρχές είχαν
υποχρεώσει το χωριό να πληρώνει 10 άσπρα για την παραγωγή μελιού.
Αυτό το οποίο
προκαλεί εντύπωση είναι το ότι δεν αναφέρεται φορολόγηση του ζωικού
κεφαλαίου (αιγοπροβάτων) του χωριού και των κτηνοτροφικών προϊόντων τους : τυριού,
γάλακτος, κρέατος κλπ. Το κενό αυτό πρέπει να οφείλεται στο περίπλοκο
οθωμανικό φορολογικό σύστημα. Το ότι δεν υπάρχουν στοιχεία στο κατάστιχο
των τιμαρίων για την κτηνοτροφία δε σημαίνει ότι η δραστηριότητα αυτή δεν
υπήρχε.
Μια τελευταία
διαπίστωση που μπορούμε να κάνουμε είναι ότι δεν αναφέρεται φορολόγηση
μύλου ( Asyab ), όπως γινόταν σε άλλα χωριά. Αυτό σημαίνει ότι
δεν υπήρχε τότε μύλος στην τοποθεσία που ήταν χτισμένο το χωριό αυτό.
Στο
κατάστιχο δε γίνεται και δεν μπορούσε να γίνει λόγος για την τοποθεσία κάθε
οικισμού. Όμως προσεχτική ανάγνωση των σημείων του κειμένου που αφορούν στη
φορολόγηση των παραγόμενων αγαθών του χωριού, στη μεταποίηση προϊόντων του,
στην αναφορά τοπωνυμίων κλπ. δίνει εμμέσως στον ερευνητή ενδιαφέροντα στοιχεία
για τον προσδιορισμό της θέσης του χωριού την εποχή εκείνη (15ο
αιώνα).
ΤΑ ΟΝΟΜΑΤΑ ΤΩΝ ΟΙΚΙΣΜΩΝ
Στη διαδρομή του
χρόνου πολλοί ξένοι λαοί, όπως Σλάβοι, Φράγκοι,
Αρβανίτες, Οθωμανοι κλπ., πέρασαν από τον τόπο μας. Πολλά τοπωνύμια του
Μοριά, όπως εξάγεται από τα κατάστιχα, αποτελούν τους αψευδείς μάρτυρες των
περιπετειών των κατοίκων των χωριών της Πελ/σου, και όχι μόνον, από
τους αλλόγλωσσους λαούς οι οποίοι αν και έφυγαν από τον τόπο μας, άφησαν
πίσω τους τα ίχνη τους, τα οποία όσο ασήμαντα και αν ήταν «μόλυναν το
πρόσωπο της πατρίδος» και το σπουδαιότερο, κατά τον Στίλπωνα Κυριακίδη,
έδιναν «επιχειρήματα στους εχθρούς του έθνους μας και της φυλής μας να
διεκδικούν τας χώρας μας». Γι’ αυτό συμβούλευε να αποσβεστούν σιγά-σιγά τα
ξένα ονόματα και να αντικατασταθούν με Ελληνικά.
« Η
ελληνική γλώσσα, έλεγε, έχει, αλλά και αν δεν είχε, έχει την δύναμιν να
πλάση ωραιότατα ονόματα, με τα οποία να στολίση τον χάρτην της ελληνικής
πατρίδος. Και το έργον αυτό πρέπει να αναλάβουν οι ίδιοι οι κάτοικοι με
ζήλον και με προθυμίαν και με την βοήθειαν του διδασκάλου των, διαλέγοντες
μόνοι των το όνομα του χωρίου των, νεοελληνικόν, ωραίον,
ευκολοπρόφερτον…ώστε να μην ακούεται πλέον το σημερινόν, το βάρβαρον».
Έτσι, στη δεκαετία του
1920, και συγκεκριμένα μετά την εγκατάσταση στην Ελλάδα των προσφύγων από
τη Μ. Ασία, ξεκίνησε μια προσπάθεια μετονομασίας των κοινοτήτων και
των οικισμών που το όνομά τους έφερε ξενική επίδραση. Τα νέα ονόματα που
δόθηκαν στις κοινότητες είχαν σχέση άλλα με τη γεωλογική σύσταση του
εδάφους τους, άλλα με τα αναβλύζοντα νερά τους και άλλα με το είδος των
καλ-λιεργειών τους, όπως Σταροχώρι, Πλατανόβρυση, Κρυόβυση, Σταφιδόκαμπος,
Αμπελόκαμπος, Σκουροχώρι κλπ.
Στο
Διάταγμα της 19-7-1928 που δημοσιεύτηκε στο ΦΕΚ 156/8.8. 1928, (τεύχος Α΄.)
περιλαμβάνονται οι μετονομασίες πολλών χωριών της πατρίδας μας.
ΕΠΙΛΟΓΟΣ
Σεβαστοί πατέρες, κ. Αντινομάρχα, κ. Δήμαρχε,
Κυρίες και Κύριοι,
Στην αποψινή εισήγησή μου προσπάθησα να σας παρουσιάσω, όσο ο χρόνος μου το
επέτρεψε, τις πληροφορίες που μπορούμε να αντλήσουμε για τους οικισμούς του
Μοριά στα 1461-63 από τη μελέτη των οθωμανικών κατάστιχων.
Τα
κατάστιχα αυτά που χρησιμοποιήθηκαν επί αιώνες για την εκμετάλλευση του
ιδρώτα των υπόδουλων Ρωμιών από τους τυράννους, είτε με τη μορφή κεφαλικού
φόρου (χαράτσι) είτε με τη μορφή δεκάτης επί της παραγωγής είτε με τη μορφή
προστίμων, καταχωνιάστηκαν, μετά την εκδίωξη των Τούρκων από την πατρίδα
μας, σε απροσπέλαστες αποθήκες της Ανατολής μαζί με άλλα χαρτιά του
κρατικού μηχανισμού τους, θλιβερά κατάλοιπα μιας σκληρής τυραννίας από έναν
άξεστο δυνάστη. Οι καταστάσεις αυτές της φορολόγησης των Ρωμιών μαζί με
άλλα έγγραφα της τουρκοκρατίας (1453-1821) έμειναν ξεχασμένα σε αρχεία ή
βιβλιοθήκες της Τουρκίας (Κων/λη, Άγκυρα κλπ) επί αιώνες.
Το β΄ ήμισυ
του 20ού αιώνα, όταν οι ιστορικοί άρχισαν να ερευνούν τα οθωμα-νικά
αρχεία, έφεραν στο φως της δημοσιότητας τα κατάστιχα αυτά, για
τα οποία σας μίλησα, και πληροφόρησαν τον κόσμο για την αφαίμαξη που
υπέστησαν από τους Οθωμανούς οι υπόδουλοι λαοί και κυρίως οι Γραικοί.
Βέβαια, οι
Τούρκοι «πήρανε την επικράτειά μας» τότε και απομύζησαν τους Ρωμιούς, «μα η
θρησκεία μας και η φυλή μας φυλάχτηκαν», όπως λέει ο Φώτης Κόντογλου στην
«Πονεμένη Ρωμιοσύνη» του (σελ. 265). Και συμπληρώνει : «Κόπηκε το μεγάλο
δένδρο της Ρωμιοσύνης, η φύτρα {όμως) σώθηκε και πέταξε καινούργιους
βλαστούς που λουλουδίσανε και ας πλάκωσε το ραγιά η φοβέρα του θανάτου. Η
κακοπάθεια του κορμιού και οι στερήσεις δεν κατέβαλαν τους Ρωμιούς. Η
Ελληνική γλώσσα, ο χαρακτήρας και τα έθιμα του λαού, καθώς και η
θρησκευτική του πίστη ϋπό την επαγρύπνηση του κλήρου και των πεπαιδευμένων
του έθνους κράτησαν όρθιο το Γένος, λέει στα «Στρατιωτικά ενθυμήματα» ο
Νικόλαος. Κασο-μούλης. Η πονεμένη Ρωμιοσύνη στήριζε την ελπίδα της στη
Χριστιανική πίστη, στην Παναγιά και το Χριστό, όπως ομολογούν οι
πρωταγωνιστές της επανάστασης και δε διαψεύστηκαν, νίκησαν.
Κυρίες και κύριοι, κλείνοντας την παρουσίαση του θέματός μου δεν μπορώ
μέρες γιορτινές, χρονιάρες μέρες που έρχονται να μη σας υπενθυμίσω τα λόγια
του αντιναύαρχου Γεωργ. Σαχτούρη που είναι σημειωμένα στο ημερολόγιό του:
« Παρασκευή, 25 Δεκεμβρίου. Εορτή των Γενεθλίων
του Κυρίου και Θεού και Σωτή-ρος ημών Ιησού Χριστού. ( Είμαστε) Αραγμένοι
εις Ντάρδιζα με ήσυχον καιρόν… Αυτήν την ημέραν δια το χαρμόσυνον της
εορτής, το πρωί, υψώνοντας την σημαίαν μας, ερρίξαμε και μία κανονιά, καθώς
και όλα τα ελληνικά εδώ αραγμένα το αυτό έπραξαν», σε επιβεβαίωση των
ανωτέρω και υπογράμμιση ότι Ρωμιοσύνη δεν ήταν μόνο πονεμένη
και σταυρωμένη από την οικονομική αφαίμαξη του λαού, τις κακουχίες του, το
βαρύ τίμημα αίματος που πλήρωσε, τους εξανδραποδισμούς και τα βασανιστήρια
των υπόδουλων, αλλ’ ήταν και αγιασμένη. Αυτό το ήθος μας άφησαν ως
παρακαταθήκη οι πρόγονοί μας μαζί με την ελευθερία της πατρίδας. Αυτήν την
παρακαταθήκη έρχονται να μας υπενθυμίσουν οι επικείμενες γιορτές.
Χρόνια πολλά. Καλά
Χριστούγεννα. Καλή χρονιά,
καλύτερη απ’ όσες προηγήθηκαν.
Σας ευχαριστώ για το χρόνο που διαθέσατε να
παρακολουθήσετε την εισήγησή μου.
[1] Nahiye=επαρχία, περιφέρεια, διοικητική
μονάδα αντίστοιχη του σημερινού Δήμου. Βλ. Ιωάν. Αλεξανδροπούλου, δύο
οθωμανικά κατάστιχα του Μοριά (1460-63) στα Πελ/κά, Αθήνα 1978,
σελ.390-407.
[2] . Ιωάν. Αλεξανδροπούλου, Δύο
Οθωμανικά κατάστιχα του Μοριά (1460-63) στο Πελ/κά, παράρτημα 5,
πρακτικά του Α΄ συνεδρίου Πελ/κών Σπουδών, 2-4 Δεκεμβρίου 1974, Αθήνα 1978
σελ. 390-407.
[3] . Georgios C. Liakopoulos, A Study of the Earty Ottomam Peloponnese in the
Light of an Annotated edition princes of the TT10- 1/14.662 Ottoman Taxation Cadastre (ca. 1460-1463).
σ ελ.583-585.
[4] .Άσπρο ήταν ασημένιο νόμισμα
που είχαν οι οθωμανοί κατά το 15ο αι., με βάρος 0,952
γραμμάρια. Ήταν ίσο με 1/112 του γροσιού. Η κοπή του νομίσματος αυτού
γινόταν στις Σέρρες.
[5] . Τα πρόστιμα αφορούσαν
ποινικές παραβάσεις των ραγιάδων.
[6] . Βλέπε διαδύκτιο : Οθωμανικά
Κατάστιχα της Σόφιας, Μέρος 1ο, από τους Πέτια Αρσένοβα, Ρούσι
Στόικοφ, Σόμα Κατσόρι σε
μετάφραση από τα
Βουλγάρικα στα ελληνικά από τους Σπύ-
ρο Χρισταρά και
Βαλέρια Τσακάροβα-Χρισταρά.
[7] . Γεωργ. Λιακόπουλου,
Ιστορικού-Οθωμανολόγου, ομιλία με θέμα : Η μεγάλη Δίβρη (Διαδύκτιο).
|
Δεν υπάρχουν σχόλια:
Δημοσίευση σχολίου