ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ ME ΘΕΜΑ ΣΠΥΡΟΣ ΣΚΟΥΡΑΣ - Ο ΑΓΝΟΗΜΕΝΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΠΑΤΡΩΝ ΣΤΙΣ 9-11-2015

ΣΠΥΡΟΣ ΣΚΟΥΡΑΣ - Ο ΑΓΝΟΗΜΕΝΟΣ ΕΥΕΡΓΕΤΗΣ ΤΗΣ ΕΛΛΑΔΟΣ

Κυρία Πρόεδρε του Δημοτικού Συμβουλίου Πατρέων

Κυρίες και Κύριοι

Φέτος τουλάχιστον, τιμήθηκε επαρκώς η «Απελευθέρωση της Πάτρας από τα Ναζιστικά στρατεύματα κατοχής» με μια εκδήλωση στο Δημοτικό Θέατρο Πατρών υπό την Αιγίδα του Δήμου μας. Αλλά και η Εταιρεία Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος στην ίδια ενότητα είχε εντάξει στο πρόγραμμά της την πρόσφατη ομιλία του π. Κωνσταντίνου Καπετανόπουλου με θέμα «Γερμανοί σταυρωτές του Ελληνισμού», όπως και το σημερινό μας θέμα που έχει σχέση χρονικά με την Κατοχική περίοδο, αν και πολλοί από τους νεότερους σε ηλικία ακροατές μας σίγουρα θα αναρωτιούνται τι σχέση είχε ο Σπύρος Σκούρας με την Κατοχή και την πείνα στη χώρα μας και γιατί θεωρείται ευεργέτης της Ελλάδος.

Όταν την 1^η Σεπτεμβρίου του 1939 η Ναζιστική Γερμανία εισέβαλε στην Πολωνία, η ανθρωπότητα ξεκινούσε τον πιο καταστροφικό μέχρι τότε, παγκόσμιο πόλεμο που έχει καταγράψει η Ιστορία. Ένα σχεδόν χρόνο αργότερα, στις 28 Οκτωβρίου του 1940, οι Ιταλοί κήρυξαν τον πόλεμο και στην Πατρίδα μας εμπλέκοντάς την σε μια μεγάλη δραματική περιπέτεια από την οποία άργησε να συνέλθει. Η πατριωτική στάση τότε της χώρας μας με το υπερήφανο «ΟΧΙ» έδωσε σε όλον τον κόσμο το μήνυμα της νίκης και της αντίστασης στον ανίκητο έως τότε Άξονα και θα πρέπει να δείχνει και στους σημερινούς «γιες σερ» ηγήτορές μας ότι η υποταγή στο Βερολίνο της Μέρκελ και του Σόιμπλε είναι καταστροφική για την Ελλάδα. Ας αφήσουμε όμως τη σημερινή πραγματικότητα να την καταγράψει πρώτα η αδέκαστη Ιστορία και να επιστρέψουμε στο θέμα μας.

Ο εκδότης - διευθυντής της ομογενειακής εφημερίδας «Εθνικός Κήρυξ» της Νέας Υόρκης, Μπάμπης Μαρκέτος, στο βιβλίο του «Οι Ελληνοαμερικανοί - Ιστορία της Ελληνικής ομογένειας των Η.Π.Α.»[1], σημειώνει:

«Όταν έφθασαν οι πρώτες ειδήσεις για την επίθεση της φασιστικής Ιταλίας εναντίον της Ελλάδος, η Ομογένεια από την μία άκρη της Α­μερικής ως την άλλη ξεσηκώθηκε με ιερή αγανάκτηση. Δεν υπήρξε ού­τε στιγμή δισταγμού, ούτε μια μοναδική περίπτωση ασυμφωνίας. Το ίδιο κιόλας βράδυ έγιναν οι πρώτες συγκεντρώσεις οργανώσεων και ι­διωτών για να συζητηθούν οι καλύτεροι τρόποι με τους οποίους θα μπορούσε η Ομογένεια να συμπαρασταθεί στην αγωνιζομένη Ελλάδα. Οι αλλεπάλληλες, έως τότε, επιτυχίες της χιτλερικής Γερμανίας ήταν αναπόφευκτο να δημιουργούν αμφιβολίες στην ψυχή και των πιο αισι­όδοξων για την δυνατότητα του ελληνικού στρατού να υπερνικήσει τις στρατιές του Άξονα.

Γι' αυτό, όταν ο αμερικανικός Τύπος και το ραδιόφωνο άρχισαν να μεταδίδουν τις πρώτες ελληνικές νίκες, ο ενθουσιασμός των Ελληνοαμερικανών έγινε παλιρροιακό κύμα. Για πρώτη φορά οι ομογενείς μας είδαν τους Αμερι­κανούς συμπολίτες τους να τους μιλούν με ένα συναί­σθημα θαυμασμού. Ο Έλληνας της Αμερικής που είχε τόσες φορές α­ντιμετωπίσει την σχεδόν απροκάλυπτη περιφρόνηση των δυτικοευρωπαϊκής καταγωγής Αμερικανών, μπορούσε τώρα να ατενίσει τους Αμερικανούς συμπολίτες του με ένα αίσθημα υπεροχής. Δεν ήταν πια ο καταφρονεμένος μετανάστης, ήταν ο απόγονος και ο αδελφός Ηρώων».

Εννέα μόλις ημέρες μετά την ιταλική επίθεση, έγινε στην Νέα Υόρκη μια μεγάλη συγκέντρωση ηγετικών στελεχών της Ομογένειας αλλά και κορυφαίων εκπροσώπων της αμε­ρικανικής κοινωνίας. Στη συνέλευση εκείνη, στην οποία παρέστη ο τότε Αρχιεπίσκοπος Βορείου και Νοτίου Αμερικής και μετέπειτα Πατριάρχης Αθηναγόρας και ο Έλληνας πρεσβευτής στην Ουάσιγκτον Κίμων Διαμαντόπουλος, απεφασίσθη η ίδρυση της Ελληνικής Πολεμικής Περιθάλψης, της «Greek War Relief Association», όπως έμεινε έκτοτε γνωστή.

Πρόεδρος της εκτελεστικής επιτροπής εξελέγη ο Σπύρος Σκούρας, με μέλη τον Πρόεδρο των ΑΧΕΠΑ Βαν Νομικό, τον πρόεδρο της άλλης ομογενειακής Οργάνωσης των Ελληνοαμερικανών, της GAPA, τον Γεώργιο Γάβαρη, τον Τομ Πάππα, τον Γεώργιο Βουρνά, τα άλλα αδέλφια Σκούρα, τον Βασίλειο Χέλη, τον Στέφανο Στεφάνου, τους εφοπλιστές Κων/νο Τσολαϊνό, Εμμανουήλ Κουλουκουνδή και πολλούς άλλους, συνολικά εξήντα Έλληνες και Αμερικανούς.

Πρόε­δρος του Γυναικείου Βοηθητικού Τμήματος εξελέγη η κυρία Καλβοκορέση.

Η Ομογένεια ανταποκρίθηκε με ηφαιστειακό ενθουσιασμό στην έκκληση της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης. Μέσα σε τρεις εβδομάδες, πάνω από τρια­κόσιες επιτροπές της είχαν ήδη συσταθεί σε ισάριθμες πόλεις με την συμμετοχή Ελληνοαμερικανών αλλά και πολλών διακε­κριμένων Αμερικανών φίλων τους. Οι οργανώσεις, με επικεφαλείς την ΑΗΕΡΑ και την GAPA, την Παναρκαδική, τους Μεσσήνιους, τους Λακεδαίμονες, τους Κρητικούς και φυσικά την Αρχιεπισκοπή και τις Κοινότητες, ένωσαν τις προσπάθειές τους μέσα στα πλαίσια της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης.

Μέχρι την άνοιξη του ’41, η Περίθαλψη είχε πάνω από 960 τμήματα από την μία άκρη της Αμερικής έως την άλλη. Σε αλλεπάλληλους ερά­νους και άλλες εκδηλώσεις, η Οργάνωση συγκέντρωσε μέσα στους πρώτους μήνες πάνω από πέντε εκατομμύρια δολάρια (5.263.000). Άλ­λα δύο εκατομμύρια δολάρια προσφέρθηκαν από τον Αμερικανικό Ερυθρό Σταυρό σε φάρμακα, τρόφιμα και ρουχισμό.

Κατά την πρώτη περίοδο της λειτουρ­γίας της και ενώ ο Ελληνικός Στρατός μαχόταν ηρωικά στα βουνά της Ηπείρου, η Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη συγκέντρωσε με εράνους και έθεσε στην διάθεση της Επιτροπής στην Αθήνα  3.750.000 δολάρια. Το ποσόν αυτό χρησι­μοποιήθηκε για να αγορασθούν τρόφιμα, φαρμακευτικό και νοσηλευτικό υλικό και για να βοηθηθούν οι οικογένειες των επιστρατευθέντων και των θυμάτων πολέμου.

Φόρτωσε επίσης σε τέσσερα ελλη­νικής ιδιοκτησίας πλοία, εφόδια αξίας τριών σχεδόν εκατομμυρίων δολαρίων, με προορισμό την Ελλάδα. Ατυχώς, το ένα από τα πλοία αυτά το βύθισαν γερμανικά υποβρύχια στον Ατλαντικό, ενώ τα άλλα τρία δεν κατόρθω­σαν να φθάσουν στον προορισμό τους πριν από την γερμανική εισβολή και την υποταγή της Ελλάδος στη Ναζιστική πολεμική πλημμυρίδα.

Μετά την κατάρρευση του μετώπου στην Ελλάδα, η Περίθαλψη έστρεψε την προσοχή της προς τον επισιτισμό του ελληνικού λαού.

Το καλοκαίρι, και ιδίως τον τραγικό χειμώνα του 1941, ο λαός υπέφερε τα πάνδεινα. Όσοι έζησαν την εφιαλτική εκείνη περίοδο, γνωρίζουν πως και οι πιο στυγνές εκφράσεις δεν αρκούν για να σκιαγραφήσουν καν την τρομερή πραγματικότητα. Η πείνα γονάτιζε τους Έλληνες που σκελετωμένοι είχαν εναποθέσει τις ελπίδες τους στα σκουπίδια μήπως και εκεί βρουν λίγη τροφή για να χορτάσουν την πείνα τους. Πολλά ήταν τα άψυχα κορμιά που κείτονταν στους δρόμους από την ασιτία. Οι δυνάμεις Κατοχής, Γερμανικές, Ιταλικές και Βουλγαρικές, είχαν δεσμεύσει τρόφιμα και αγαθά και είχαν οικειοποιηθεί τα συναλλαγματικά αποθέματα της χώρας μας για να τα διοχετεύσουν είτε στο στρατό κατοχής, είτε για να καλύψουν τις ανάγκες των χωρών τους. Η πείνα, πέραν από τη φυσική εξόντωση του λαού μας, ήταν η κύρια υπεύθυνη για την ολοκληρωτική κατάπτωση του ηθικού του.

Τον πρώτο χειμώνα της Κατοχής, πριν τεθεί σε εφαρμογή η αποστολή των εφοδί­ων σε μεγάλη κλίμακα, σχεδόν μισό εκατομμύριο Έλληνες πέθαναν από την πείνα και τις στερήσεις. Και τότε, από το "πουθενά", κάνουν την εμφάνισή τους στην Ελλάδα κλιμάκια του ...Σουηδικού και του Ελβετικού Ερυθρού Σταυρού, που με τα συσσίτιά τους και την ιατροφαρμακευτική περίθαλψη, έσωσαν περισσότερους από τρία εκατομμύρια συμπατριωτών μας.

Έχουν περάσει πάνω από 70 χρόνια από τότε και ελάχιστοι είναι σήμερα αυτοί που γνωρίζουν το τι είχε συμβεί. Και ακόμη λιγότεροι είναι όσοι ξέρουν την ιστορία τού πώς ήλθαν οι Σουηδοί και οι Ελβετοί του Ερυθρού Σταυρού στην Ελλάδα, ή πώς οι Τούρκοι μας έστελναν (από ευσπλαχνία;) το περίφημο φορτηγό πλοίο "Κουρτουλούς" με ανθρωπιστική βοήθεια, σωστική στο μεγάλο λιμό για τον ελληνικό λαό. Ο απαράβατος όρος των κατακτητών πως δεν θα γινόταν η παραμικρή μνεία ότι τα εφόδια προέρχονταν από την προσφορά του λαού των Η.Π.Α. και του Καναδά, ή ότι το τεράστιο αυτό έργο ήταν ουσιαστικά δημιούργημα των Ελληνοαμερικανών, έτεινε στο να ξεχαστεί το όνομα της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης και η τεράστια προσφορά της στην πατρίδα. Καιρός είναι να φωτιστεί ξανά η ιστορία:

Σκουροχώρι Ηλείας. Η ενδεκαμελής οικογένεια του Παναγιώτη Σκούρα είχε να θρέψει τέσσερις γιους και τέσσερις θυγατέρες. Η φτώχια είχε εγκατασταθεί στο σπίτι τους, αλλά η αγάπη περίσσευε. Τα αγόρια ως κύρια ασχολία τους είχαν να βοσκήσουν καμιά εκατοστή πρόβατα, να καλλιεργήσουν λίγα αμπελάκια και ακόμα λιγότερα λιόδεντρα. Η καθημερινότητά τους συνεχίστηκε μέχρι το 1907, όταν μια πλημμύρα το καλοκαίρι της χρονιάς εκείνης σε συνδυασμό με τη φυλλοξήρα που τσάκισε τα αμπέλια της περιοχής, ήταν η αιτία που ο μεγαλύτερος γιος της οικογένειας, ο Κωνσταντίνος, πήρε την απόφαση να ακολουθήσει το δρόμο της ξενιτιάς για ένα καλύτερο μέλλον. Μπάρκαρε για τη χώρα των μεγάλων ευκαιριών, τις Ηνωμένες Πολιτείες της Αμερικής, και δούλεψε αρχικά ως λαντζέρης και ως βοηθός σερβιτόρου στη συνέχεια.

Ο δεύτερος γιος, ο Σπύρος Σκούρας, αφού έμαθε λίγα γράμματα σε μοναστήρι της περιοχής, μπήκε στα δεκατρία του στη βιοπάλη. Πρώτα μαθητευόμενος τυπογράφος και έπειτα κλητήρας σε ναυτιλιακή εταιρία στην Πάτρα. Εδώ, στην πόλη μας, είδε για πρώτη φορά ταινία στον κινηματογράφο και εντυπωσιάστηκε από το νέο μέσο δραματικής τέχνης.[2]

Ο Κωνσταντίνος Σκούρας τον Ιούλιο του 1910 έστειλε χρήματα και κάλεσε στην Αμερική τον Σπύρο. Τα δυο αδέλφια εργάστηκαν σκληρά ως βοηθοί σερβιτόρου και το 1914 είχαν μαζέψει 3.500 δολάρια. Τότε έκαναν την πιο επιτυχημένη επένδυσή τους, που θα άλλαζε όχι μόνο τη δική τους ζωή αλλά και εκατομμυρίων άλλων. Αγόρασαν ένα μικρό θέατρο, το οποίο με τη σειρά του απέφερε στα χέρια των άξιων και ευλογημένων αδελφών μέσα σε μια δεκαετία περισσότερες από τριάντα αίθουσες σε όλη την Αμερική. Το 1926 κατάφεραν να πραγματοποιήσουν και το όνειρό τους, που ήταν η δημιουργία μιας υπερπολυτελούς αίθουσας θεάτρου-κινηματογράφου στο κέντρο του Σεντ Λούις.

Στη συνέχεια ο Σπύρος Σκούρας, έχοντας το χάρισμα να βλέπει πιο μακριά από τους άλλους, αγόρασε τις κινηματογραφικές εταιρίες "20th Century" και "Fox", τις οποίες και ενοποίησε δημιουργώντας τον κινηματογραφικό κολοσσό, την "20th Century Fox", που άλλαξε παγκοσμίως τα δεδομένα στο χώρο του θεάματος.

Κάνοντας ένα μεγάλο άλμα και παραλείποντας μικρές και μεγάλες επαγγελματικές επιτυχίες των τριών αδελφών Σκούρα, αφού είχε εν τω μεταξύ πάει στην Αμερική και ο Γιώργος Σκούρας, ερχόμαστε στην περίοδο του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Οι αδελφοί Σκούρα ποτέ δεν ξέχασαν την πατρίδα τους. Πώς θα ήταν δυνατόν άλλωστε, όταν οι περισσότεροι από την οικογένειά τους μαζί με τους συγγενείς και τους φίλους τους είχαν μείνει πίσω; Έτσι, όταν η Ιταλία επιτέθηκε στην Ελλάδα, ο Σπύρος Σκούρας ανέλαβε Πρόεδρος της Εκτελεστικής Επιτροπής της "Greek War Relief Association", με τα χίλια παραρτήματα σε όλη την Αμερική, συγκεντρώνοντας εκατομμύρια δολάρια. Η όλη προσπάθεια στηρίχθηκε και στην κινηματογραφική βιομηχανία που τα αδέλφια Σκούρα έλεγχαν και γνώριζαν πολύ καλά.

Με την κατάρρευση του μετώπου, ο Σκούρας θεώρησε ότι τότε έπρεπε να εντείνουν τις προσπάθειές τους, γιατί η πατρίδα θα χρειαζόταν περισσότερο από ποτέ τη βοήθειά τους. Η χώρα μας ήταν αποκλεισμένη από τους στρατούς κατοχής που δεν άφηναν τίποτα να περάσει χωρίς να το κατάσχουν. Αλλά και οι σύμμαχοι είχαν επιβάλει αποκλεισμό σ' ολόκληρη την γερμανοκρατούμενη Ευρώπη για να εμποδίσουν τον εφοδιασμό και την ενίσχυση της πολεμικής μηχανής του Άξονα.

Ο Σκούρας με την πολύτιμη συμπαράσταση του Αρχιεπισκόπου Αθηναγόρα και δεκάδων επιφανών Ελληνοαμερικανών, έκανε διαβήματα και έφτασε μέχρι τον Πρόεδρο των ΗΠΑ, τον Φραγκλίνο Ρούσβελτ. Είχε την θερμή συμπαράσταση και του Νόρμαν Ντέιβις, που ήταν Πρόεδρος του Αμερικανικού Ερυθρού Σταυρού, στον οποίον οι αδελφοί Σκούρα είχαν προσφέρει μέγιστες υπηρεσίες, γιατί ήσαν οι πρώτοι που μέσω της αλυσίδας των κινηματογράφων τους αφενός μετέδιδαν προπαγανδιστικές ταινίες που ανύψωναν τον πατριωτισμό των Αμερικανών, αφετέρου διοργάνωναν φιλανθρωπικούς εράνους για την ενίσχυση του Ερυθρού Σταυρού. Έτσι, όταν αγόρασαν γάλα σε σκόνη, φάρμακα και μεγάλες ποσότητες τροφίμων, προπαντός οσπρίων, αβγών, παστών ψαριών κ.λπ., η βοήθεια του Νόρμαν Ντέιβις ήταν σημαντική, γιατί μεσολάβησε στην Τουρκική "Ερυθρά Ημισέληνο", η οποία νοίκιασε το φορτηγό πλοίο "Κουρτουλούς" για να μεταφέρει την ανθρωπιστική βοήθεια στην Ελλάδα. Το πλοίο από τις 6-10-1941 κατάφερε να κάνει τέσσερα ταξίδια προς την Ελλάδα με το πολύτιμο φορτίο του, μεταφέροντας συνολικά 7.100 τόνους τροφίμων, αξίας 1.400.000 δολαρίων, τα όποια και κατέβαλε από το προϊόν των εράνων της η Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη. Στη διάρκεια όμως του πέμπτου ταξιδιού, στις 20 Φεβρουαρίου του 1942, λόγω ισχυρής καταιγίδας, το "Κουρτουλούς" βυθίστηκε στη θάλασσα του Μαρμαρά.[3]

Από την αρχή, εκτός από τους Γερμανούς που ήθελαν να έχουν αυτοί την ευθύνη της διανομής του υλικού, με προφανή σκοπό να πάρουν την μερίδα του λέοντος ή και όλα, εμπόδια στην επισιτιστική αποστολή έβαζαν και οι Βρετανοί με το ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας ώστε να μην μεταφέρονται όπλα και τρόφιμα στη Γερμανική Στρατιά της Βορείου Αφρικής, στο Afrika Korps του Ρόμμελ. Αυτές τις επιπλέον δυσκολίες κλήθηκαν να ξεπεράσουν οι Σκούρας, Αθηναγόρας και η Επιτροπή, οι οποίοι κατέβαλαν απεγνωσμένες προσπάθειες όπως εξευρεθεί τρόπος για την άρση του αποκλεισμού ώστε να αποσταλούν τα απαιτούμενα τρόφιμα στην Ελλάδα. Ό Σκούρας βρισκόταν επί μήνες σε συνεχή επαφή με τον Πρόεδρο των Ηνωμένων Πολιτειών, Φραγκλίνο Ρούζβελτ. Η άρση του αποκλεισμού από τους συμμάχους δεν ήταν εύκολη υπόθεση, γιατί αφ' ενός μεν δεν μπορούσε να δοθεί μονομερής έγκριση υπέρ μιας μόνον ευρωπαϊκής χώρας, αφ' ετέ­ρου γιατί υπήρχαν φόβοι εκ μέρους των συμμάχων, ότι οι κατακτητές θα προχωρούσαν σε κατάσχεση όλων των αποστελλομένων ειδών προς ίδιον όφελος.

Τελικά, ο Πρόεδρος Ρούσβελτ έπεισε τον Βρετανό Πρωθυπουργό Ουίνστον Τσόρτσιλ να άρει τον ναυτικό αποκλεισμό της Ελλάδας, το 1942, και να ανεφοδιαστεί η χώρα μας με τρόφιμα και ιατροφαρμακευτικό υλικό.

Όπως αναφέρει ο Δρ. Ηλίας Χρυσοχοΐδης, ιστορικός ερευνητής στο Stanford University που έχει επιμεληθεί τον τόμο "Spyros P. Skouras, Memoirs 1893-1953"[4] και μας έδωσε πολλά στοιχεία γι' αυτήν την ξεχασμένη μεγάλη προσφορά του συμπατριώτη μας, ο Σπύρος Σκούρας μετά την άρση του ναυτικού αποκλεισμού από τους Βρετανούς ζήτησε από τον Αριστοτέλη Ωνάση να ναυλώσει πλοία του στόλου του για τη μεταφορά της βοήθειας προς την Ελλάδα. Και ο "μεγάλος" Ωνάσης ΑΡΝΗΘΗΚΕ να παραχωρήσει πλοία για να σώσει την Ελλάδα. Αυτά θα πρέπει να γράφονται και να λέγονται για να γνωρίζει κάθε Έλληνας ποιοι είναι οι "μεγάλοι ευεργέτες" και ποιους θα πρέπει να σέβεται και να τιμά, αφού πρώτα τους ανασύρει από την αφάνεια που οι ίδιοι, λόγω μετριοφροσύνης, διάλεξαν.

Ο Σκούρας κατάφερε να μαζέψει την περίοδο 1940-1946 το αστρονομικό ποσόν του 1,5 εκατομμυρίου τόνων υλικού, αξίας 250 εκατομμυρίων δολαρίων. Πώς όμως μετά την άρνηση του Ωνάση θα μεταφερόταν όλη αυτή η βοήθεια στην Ελλάδα, αφού ο Τσόρτσιλ τους πίεζε ότι θα άρει τον συμμαχικό αποκλεισμό μόνον όταν θα ναυλώνονταν πλοία για την αποστολή της βοήθειας; Όταν ο Σκούρας πληροφορήθηκε ότι πλοία του σουηδικού ναυτολογίου -και συνεπώς ουδέτερα- ήσαν διαθέσιμα για τη μεταφορά εφοδίων υπό τον όρο ότι θα τους παρείχαν εγγυήσεις ανενόχλητης ναυσιπλοΐας και τα δυο αντίπαλα στρατεύματα, κινήθηκε άμεσα ενημερώνοντας και πιέζοντας τον Νόρμαν Νταίιβις και τον Πρόεδρο Ρούζβελτ να στραφούν σ’ αυτήν την κατεύθυνση. Σε ελάχιστο χρόνο ναύλωσε δύο σουηδικά καράβια, το "Sicilia", που έφυγε από τη Νέα Υόρκη με φορτίο 2.288 τόνους σιτάρι και το "Randmaso" από τη Χάιφα, που ήταν και το πρώτο που έσπασε τον ηπειρωτικό αποκλεισμό.

Μέσα από το αρχείο του Σπύρου Σκούρα διαβάζουμε: "Αυτό ήταν ένα δύσκολο βήμα και η προσπάθειά μας για να εκμισθώσουμε πλοία από οπουδήποτε, απέτυχε. Ύστερα από πρόταση του αδελφού μου Γιώργου, προσεγγίσαμε τη σουηδική κυβέρνηση μέσω του Νόρμαν Ντέιβις, τηλεγραφώντας στον πρίγκιπα Κάρολο της Σουηδίας που ήταν πρόεδρος του εκεί Ερυθρού Σταυρού. Ρωτήσαμε αν θα μπορούσαμε να ναυλώσουμε μερικά σουηδικά πλοία που, μη όντας υπό τον έλεγχο των Συμμάχων ή του Άξονα, θα μπορούσαν να διέλθουν από τη ζώνη του αποκλεισμού.

Το επόμενο πρωί λάβαμε την ευ­χάριστη είδηση ότι η Σουηδία θα διέθετε από 8 έως 14 πλοία, αλλά θα έπρεπε να ολοκληρώσουμε τη συμφωνία με τους Σουηδούς εφοπλιστές. Ο πρίγκιπας ανέλαβε να διαπραγματευτεί με τη γερμανική κυβέρνηση και πήγε στο Βερολί­νο απ' όπου μας τηλεγράφησε ό­τι η συμφωνία θα ίσχυε εφόσον θα ετίθετο υπό την αιγίδα του  Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού και όχι της Ένωσης για τη Βοήθεια στην Εμπόλεμη Ελλάδα. Οι Γερμανοί επίσης έβαλαν όρο ό­τι καμία δημοσιότητα δεν θα έ­πρεπε να δοθεί στην οργάνωσή μας σε σχέση με την επιχείρηση. Σε α­ντάλλαγμα, οι Γερμανοί μας δια­βεβαίωσαν ότι δεν θα δέσμευαν τα τρόφιμα στην Ελλάδα. Επίσης, ε­πιμείναμε ότι η διανομή δεν θα ή­ταν υπό τον έλεγχο του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, επειδή ο οργανισμός αυτός μπορούσε να ελεγχθεί από τους Γερμανούς, καθώς η Ευ­ρώπη ήταν στο μεγαλύτερο τμήμα της υπό ναζιστική κατοχή».

Τε­λικά, με τη μεσολάβηση του Διεθνούς Ερυθρού Σταυρού, οι εκατέρω­θεν όροι έγιναν δεκτοί και εδόθησαν οι απαιτούμενες εγγυήσεις εκ μέ­ρους των Γερμανικών και Ιταλικών αρχών Κατοχής για την ανενόχλη­τη διακίνηση των εφοδίων. Και συνεχίζει ο Σπύρος Σκούρας:

«To κόστος του εγχειρήματος σε μια περίοδο δύο ετών υπολογί­στηκε σε περίπου 24 εκατομμύρια δολάρια. Μια τεράστια εμπλοκή δημιουργήθηκε, όταν οι Σουηδικές Γραμμές αρνήθηκαν να αποδε­χθούν την υπογραφή της εξόριστης ελληνικής κυβέρνησης χωρίς την καταβολή εγγύησης από την ορ­γάνωσή μας. Σε συνεδρίαση της Εκτελεστικής Επιτροπής της «Greek War Relief Association», στην ο­ποία όλα τα μέλη ή­ταν παρόντα, ανακοίνωσα ότι εί­χα ήδη προσφέρει την εγγύηση για τα 24 εκατομμύρια δολάρια, δεδομένου των τρομακτικών νέων για μαζικούς θανάτους Ελλήνων από την πείνα αλλά και επειδή είχα πλη­ροφορηθεί από το υπουργείο Εξω­τερικών ότι αν δεν υπογράφαμε την εγγύηση εκείνη την ημέρα, οι Σουηδικές Γραμμές απειλούσαν να εκμισθώσουν τα πλοία τους για άλλους σκοπούς.

Όταν ανακοίνωσα την πρωτο­βουλία μου στη συνεδρίαση, υ­πήρξε μεγάλη ταραχή ιδιαίτερα α­πό την πλευρά των Ελληνοαμερικανών, οι οποίοι ήθελαν να με κρεμάσουν γιατί θεωρούσαν αδύνατη τη συγκέντρωση ενός τέτοιου πο­σού. Θέλησαν μάλιστα να καλέσουν ψυ­χίατρο για να με εξετάσει, αλλά τους είπα ότι, μολονότι δεν πιστεύω σε θαύματα ήμουν πεπεισμένος ό­τι ένα τέτοιο θα λάμβανε χώρα".[5]

Ο χειμώνας του '42 υπήρξε ο πιο δραματικός της σύγχρονης ελληνικής ιστορίας. Ποτέ άλλοτε, ούτε σε καιρούς επαναστάσεων, πολέμων και εθνικών κινδύνων, ούτε σε περιόδους φυσικών καταστροφών δεν καταγράφηκε τόσος μεγάλος αριθμός θυμάτων και, ακόμη περισσότερο, απαξίωση και εξευτελισμός της ανθρώπινης ζωής και αξιοπρέπειας. Ο Σπύρος Σκούρας έλαβε μήνυμα από τον μεγαλύτερο αδελφό του, τον Δημήτρη, που διέμενε στην Ελλάδα: "Αδελφέ, μόνο με θαύμα της Μεγαλόχαρης θα σωθεί η Πατρίδα", περιγράφοντας έτσι τη δραματική κατάσταση που επικρατούσε με την οικονομία κατεστραμμένη, το μηχανισμό παραγωγής παραλυμένο, τα μεταφορικά μέσα άχρηστα ή επιταγμένα και τα αποθέματα εξαντλημένα.[6]

Διπλό το όφελος της κατεχόμενης Ελλάδας από την "Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη": Από τη μία, πάνω από τρία εκατομμύρια λιμοκτονούντες σώθηκαν από βέβαιο θάνατο και από την άλλη, με αφορμή τη διανομή ήλθε στη χώρα μας ο Ερυθρός Σταυρός δύο ουδέτερων χωρών, της Σουηδίας και της Ελβετίας. Στην Πάτρα αντιπρόσωπός του ήταν ο Σουηδός Θεολόγος Χανς Ερενστρώλε[7], ο οποίος πέραν του επισιτισμού της πόλης, βοήθησε τα μέγιστα στην αποφυγή της σύγκρουσης Γερμανών και Βρετανών μέσα στην πόλη μας, κατά την αποχώρηση των κατακτητών, αποτρέποντας έτσι τα καταστρεπτικά αποτελέσματά της για τους αμάχους. Σωστική ήταν και η επίσκεψή του στα κατεστραμμένα από τους Γερμανούς Καλάβρυτα και Καλαβρυτοχώρια, όπου ο Ερυθρός Σταυρός ήταν η μόνη και η πρώτη οργάνωση που επέτρεψαν οι Γερμανοί να πάει στην περιοχή για να ανακουφίσει τους πληγέντες.

Για την αποστολή της βοήθειας χρησιμοποιήθηκαν 13 Σουηδικά εμπορικά σκάφη, τα όποια εκτέλεσαν συνολικά 106 ταξίδια. Από τον Αύγουστο του 1942 μέχρι το Μάρτιο του 1945, τα πλοία αυτά μετέφεραν 647.153 τόνους τροφίμων, 2.178 τόνους ιματισμού και 19.600 τόνους φαρμάκων και υγειο­νομικού υλικού. Η επισιτιστική βοήθεια που έφτανε στο λιμάνι του Πειραιά, διανεμόταν σε όλη τη χώρα μέσω της Επιτροπής Διαχείρισης Βοηθημάτων του Ερυθρού Σταυρού. Το φθινόπωρο του 1942 η Επιτροπή ήταν σε θέση να καταρτίσει ένα Γενικό Πρόγραμμα, βάσει του οποίου θα γίνονταν οι διανομές πανελλαδικά. Ουδέτεροι αντιπρόσωποι του Ερυθρού Σταυρού με απεριόριστη εξουσία πάνω στις τοπικές επιτροπές, τοποθετούνται στη Θεσσαλονίκη για την περιοχή της Μακεδονίας, στον Βόλο για τη Θεσσαλία, στην Τρίπολη για το μεγαλύτερο μέρος της Πελοποννήσου, στο Ηράκλειο για την Κρήτη και στη Μυτιλήνη και στη Χίο. Συγκροτήθηκαν 45 Κεντρικές Επιτροπές Διανομών στις πρωτεύουσες των νομών και των επαρχιών, με επικεφαλείς στις περισσότερες περιπτώσεις τους κατά τόπους μητροπολίτες.

Οι Κοινοτικές Επιτροπές ήσαν περίπου 3.000. Σύμφωνα με τον τότε πρόεδρο του Ερυθρού Σταυρού, Σουηδό Πωλ Μον: «Τα κύρια στηρίγματά μας ήταν οι επιτροπές που σχηματίσαμε σε κάθε τόπο όπου γίνονταν διανομές. Κεντρικές επιτροπές, εξαρτημένες από την επιτροπή μας, έδρευαν στις μεγαλύτερες πόλεις και αυτές είχαν την εποπτεία εκατοντάδων τοπικών επιτροπών. Στα μεγαλύτερα κέντρα ως πρόεδρο ορίζαμε συνήθως τον μητροπολίτη και ως μέλη τον νομάρχη της περιοχής ή τον δήμαρχο, διευθυντές τραπεζών, γιατρούς, βιομήχανους και εκπροσώπους εργατών. Στα λιγότερο σημαντικά κέντρα, μέλη των επιτροπών ήταν κυρίως αγρότες και εργάτες, που ήταν πιο πολυάριθμοι, με τη συμπαράσταση του σταθμάρχη χωροφυλακής, του παπά και του δασκάλου. Τα μέλη των τοπικών επιτροπών έπρεπε να τα εγκρίνουμε εμείς και μέχρι έναν βαθμό οι Αρχές Κατοχής».

Αυτοί διαχειρίστηκαν τη βοήθεια που έστειλε ο Ερυθρός Σταυρός τα έτη 1943 & 1944 και περιελάμβανε αλεύρι, κρέατα κονσερβοποιημένα, ζάχαρη, ρύζι, γάλατα, πετρέλαιο κ.ά., τα οποία παραλάμβανε η Επιτροπή και τα διένειμε στα μπακάλικα. Το κάθε μπακάλικο είχε τους πελάτες του (από 200 τουλάχιστον). Το Δημαρχείο χορηγούσε δελτία σε κάθε οικογένεια ανάλογα με τα άτομα που την αποτελούσαν και με τα δελτία έπαιρνε την πολύτιμη βοήθεια.

Μέχρι τον Μάρτιο του 1945, όταν μετά την απελευθέρωση της Ελλάδος το έργο της περίθαλψης και ανασυγκρότησης από τον Διεθνή Ερυθρό Σταυρό πέρασε αρχικά στην βρετανική οργάνωση Εμ-Ελ και αυτή με τη σειρά της το παρέδωσε στην UNRRA [8] των Ηνωμένων Εθνών και ουσιαστικά στις ΗΠΑ, τα σουηδικά πλοία είχαν παραδώσει τόνους τροφίμων, φαρμάκων, καυσίμων και ρουχισμού στον χειμαζόμενο ελληνικό λαό.

Προς το τέλος της Κατοχής, το Διοικητικό Συμβούλιο της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης έκρινε ότι η Ελλάδα θα είχε ανάγκη βοηθείας και μετά την απελευθέρωση διά την ανασυγκρότησή της, γι’ αυτό ξεκίνησε τις σχετικές προετοιμασίες. Κατά την ετησία Συνέλευση, τον Οκτώβριο του 1944, έγινε η επίσημη έγκριση του μελλοντικού προγράμματός της, του οποίου τα κύρια σημεία ήταν:

1)     Η ανασυγκρότηση και η επέκταση του υγειονομικού προγράμματος της Ελλάδας.

2)     Η προστασία του παιδιού.

3)      Η ενθάρρυνση και διευκόλυνση της αποστο­λής βοήθειας σε είδος,  και

4)      Η οργάνωση ιδιαίτερης υπηρεσίας για την αποστολή και την παράδοση ατομικών δεμάτων ιματισμού και τροφίμων.

Συγκεκριμένα προσέφερε τα εξής:

1) ΣΤΟ ΥΓΕΙΟΝΟΜIΚΟ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ.

Σε συνεργασία με το Υπουργείο Υγιει­νής και την ΟΥΝΡΡΑ η Ελληνική Πολε­μική Περίθαλψη ίδρυσε Κοινοτικά Ιατρεία, περιοδεύοντα υγειονομικά συνεργεία και έθεσε τις βάσεις για την ανέγερση μονί­μων υγειονομικών κέντρων. Μέχρι τον Ιούνιο του 1946 η Πολεμική Περίθαλψη ίδρυσε 423 Κοινο­τικά ιατρεία σε όλους σχεδόν τους νομούς της χώρας, εξυπηρετώντας συνολικά 1.755 χωριά, τα οποία λειτούργησαν κανονι­κά και έσωσαν τον άπορο αγροτικό πληθυσμό.

Σε περιοχές όπου υπήρχε έλλειψη ιατρών, απέστειλε Περιοδεύοντα Υγειονομικά Συνεργεία με έναν γιατρό, μια επισκέπτρια αδελφή και μια νοσοκόμα.

Το μεγαλύτερο όμως έργο της Περίθαλψης στον υγειονομικό χώρο ήταν η ίδρυση μονίμων Υγειο­νομικών Επαρχιακών Κέντρων. Τα Κέντρα αυτά παρείχαν δω­ρεάν ιατρική περίθαλψη και μέριμνα για τη μητέρα και το παιδί.

2) ΓΙΑ ΤΗΝ ΠΡΟΣΤΑΣΙΑ ΤΟΥ ΠΑΙΔΙΟΥ.

Σε συνεργασία με την ΟΥΝΡΡΑ και με το Π. I. Κ. Π.Α. η Περίθαλψη ανέλαβε να βοηθήσει στην επέ­κταση του προγράμματος της συμπληρωματικής διατροφής του παιδιού. Χάρις στην κοινή αυτή προσπάθεια κατέστη δυνατόν να παραχωρηθούν τρόφιμα σε 2.000.000 πε­ρίπου παιδιά και εγκυμονούσες γυναίκες.

Υπολογίζεται ότι στην Ελλάδα μετά την Κατοχή υπήρχαν περίπου 100.000 ορφανά, από τα όποια μόνον 7 - 8.000 εύρισκαν περίθαλψη στα κρατικά και ιδιωτικά ορφανοτροφεία.

3) ΓΙΑ ΤΗΝ ΑΠΟΣΤΟΛΗ ΕΦΟΔΙΩΝ

Μετά από έγκριση της Αμερικανικής Κυβέρνησης για την εξαγωγή εφοδίων, (λόγω της μεγάλης έλλειψης τροφίμων στην παγκόσμια αγορά), η Ελληνική Πολεμική Περίθαλψη ανέλαβε την αποστολή και παράδοση ατομικών δε­μάτων που περιείχαν ιματισμό και υπόδηση. Το πρόγραμμα αυτό τέθηκε σε εφαρμογή τον Σεπτέμβριο του 1945 και μέχρι την 1^η  Ιουλίου 1946 εισήχθησαν στη χώρα μας 70.000 δέματα που αντιπροσώπευαν περίπου 1.000 τόνους εφοδίων.

4) ΑΠΟΣΤΟΛΕΣ ΖΩΩΝ.

Για την ενίσχυση των χωρι­κών η Περίθαλψη ανέλαβε την μεταφορά και παράδοση ζώων, τα όποια δω­ρίζονταν από τους Έλληνες της Αμερικής στους εδώ συγγενείς τους, τα δε ζώα πα­ραδίδονταν στους παραλήπτες χωρίς να επιβαρυνθούν αυτοί με άλλα έξοδα.

και

5) ΑΛΛΕΣ ΔΡΑΣΕΙΣ.

Διέθεσε τρία ακτινολογικά μηχανήματα στη διάθεση της «Κεντρικής Επιτροπής Έρευνας Νοσηρότητος εκ της Φυματιώσεως εις την Ελλάδα», για να δημιουργηθούν δυο ακτι­νολογικοί σταθμοί, ένας στην Αθήνα και ένας στη Θεσσαλονίκη.

Διέθεσε το ποσό των 75.000 δολαρίων για να συμπληρωθεί το πρόγραμ­μα της καταπολέ­μησης της ελονο­σίας στην Κρήτη.

Απέστειλε 50 Ελληνίδες στην Αγγλία για να εκπαιδευθούν επί μία τετραετία ως Επισκέπτριες Αδελφές, με πληρωμένα όλα τους τα έξοδα, ώστε με το πέρας των σπουδών τους να  επι­στρέψουν στην Ελλάδα ως πεπειραμένες Επισκέπτριες Αδελφές για να αναλάβουν τη διεύθυνση του σχετικού τμήματος των Υγειονομικών Κέντρων.

Ομοίως, απέστειλε και γιατρούς στην Αμερική προς μετεκπαίδευση εις τα εκεί Πανεπιστήμια.

Ενδιαφέρθηκε για τους αναπήρους πολέμου, αφού ανέλα­βε τα έξοδα επισκευής του κτιρίου όπου στεγαζόταν το κρατικό εργαστήριο κατασκευής τεχνητών μελών.

Βοήθησε στην επανίδρυση της Χριστιανικής Αδελφότητας Νέων, της Χ.Α.Ν., στην Αθήνα, τη Θεσσαλονίκη και την Κέρκυρα και άλλα πολλά.

Συνοψίζοντας την παρουσίαση του θέματος βλέπουμε ότι το συντελεσθέν έργον της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης έχει παραμείνει άγνωστο. Λίγοι γνωρίζουν το έργο και τη δράση της τις τραγικές ημέρες της πείνας και της δυστυ­χίας κατά την περίοδο της Κατοχής, αλλά και κατά τις δύσκολες μέρες μετά την Απελευθέρωση, όπου πρωταρχικός σκοπός όλων ήταν ο ανεφοδιασμός και η ανασυγκρότηση του δοκιμασμένου έθνους. Το ποιος συνετέλεσε στο έργο αυτό, δε δόθηκε σημασία, όπως και τότε δεν είχε σημασία από πού προέρχονταν τα εκατομμύρια των δολαρίων, τα οποία χρειάστηκαν για να εξασφαλιστεί η δοθείσα ενίσχυση.

Το λοιπόν έργο της Ελληνικής Πολεμικής Περίθαλψης κατά την περίοδο της Κατοχής, αλλά και τα επόμενα χρόνια, αποτε­λεί ένα περίλαμπρο τίτλο τιμής για την Ομογένεια της Αμερικής και του Καναδά και ιδιαίτερα για όλους εκείνους, τους γνωστούς αλλά και τους αφανείς, που όχι μόνο δεν επαναπαύθηκαν στη σιγουριά και στην ασφάλεια που τους παρείχε η μακρινή στα ευρωπαϊκά γεγονότα χώρα τους, αλλά εργάστηκαν σκληρά, με ιερό πάθος, για να τείνουν χείρα βοηθείας προς τον καταδυναστευόμενο ελληνικό λαό στην πιο δύσκολη στιγμή της ιστορίας του, όταν απειλήθηκε με ολοκληρωτικό αφανισμό.

Ο δε Πρόεδρος της Περίθαλψης, ο Σπύρος Σκούρας έχοντας συναίσθηση της τιτάνιας πράγματι προσπάθειας που κατέβαλε, αναφέρει στα απομνημονεύματά του ότι ο ένας από τους δύο λόγους που θα ήθελε να τον θυμούνται είναι: "…για τις προσπάθειές μου προκειμένου οι ΗΠΑ να μεσολαβήσουν για την άρση του αποκλεισμού στην Ελλάδα προκειμένου να σωθούν από την πείνα τρία εκατομμύρια Έλληνες".[9] Αυτό δείχνει σε μας σήμερα την υπερπροσπάθεια που κατέβαλε καθώς και την αγωνία του να υπερπηδηθούν τα εμπόδια που συνεχώς υψώνονταν το ένα μετά το άλλο.

Αλλά και μετά την Απελευθέρωση η συμβολή του Σπύρου Σκούρα στα ελληνικά ζητήματα που έπρεπε να επιλυθούν στην έδρα της μεγάλης υπερδύναμης, της Αμερικής, ήταν άμεση και ουσιαστική, αφού λόγω της εξέχουσας θέσης που είχε στην κινηματογραφική βιομηχανία, ήταν πάντα γι’ αυτόν ανοιχτές οι πόρτες σε όλα τα υψηλά αξιώματα. Για να μην αναφερθούμε στις κινηματογραφικές παραγωγές που γύρισε στην Ελλάδα ή με ελληνικά θέματα και που ήταν οι καλύτεροι πρεσβευτές της χώρας μας σε όλον τον κόσμο.

Για τον μεγάλο αυτό Έλληνα, τον Σπύρο Σκούρα, ο Ωνάσης έχει πει: «Αυτός ο βλάχος στέκεται ψηλότερα από κάθε άλλο Έλληνα που διέπρεψε στη ξενιτιά… ο Τζιμ Λόντος είχε το ταλέντο του παλαιστή, ο Nick the Greek του χαρτοπαίκτη, ο Νιάρχος κι εγώ ξέραμε γράμματα, μιλούσαμε γλώσσες, προερχόμασταν από οικογένειες εμπόρων. Ο Σπύρος και τ’ αδέλφια του έβοσκαν πρόβατα, ήσαν αγράμματοι και ποτέ δεν έμαθαν καλά ούτε ελληνικά, ούτε και εγγλέζικα. Και μόνο ότι αυτά τα βαλτοβατραχάκια τα 'βαλαν με σκυλόψαρα του ωκεανού και νίκησαν, τα λέει όλα».[10]

Ο Σπύρος Σκούρας άφησε την τελευταία του πνοή στη Νέα Υόρκη στις 16 Αυγούστου του 1971 από καρδιακή προσβολή. Ο τάφος του βρίσκεται στον περίβολο της εκκλησίας  της Αγίας Σοφίας, που έχτισε ο ίδιος και τα αδέλφια του για να εκπληρώσουν το τάμα που είχαν κάνει,  όταν ξεκινούσαν το μεγάλο ταξίδι τους για την Αμερική.

Αιωνία η Μνήμη στον Μεγάλο Ευεργέτη της Ελλάδας, αλλά και σε όλους τους επώνυμους και ανώνυμους συμπατριώτες μας που βοήθησαν τότε την Πατρίδα μας.

Σας Ευχαριστώ.

 

Σπύρος Σκούρας

---

[1] «Οι Ελληνοαμερικανοί. Ιστορία της ελληνικής ομογένειας των Η.Π.Α.», Μπάμπης Μαρκέτος, εκδ. Παπαζήση - Κέντρο Έρευνας Νεότερης Ιστορίας Παντείου Πανεπιστήμιου, Αθήνα 2006, σελ. 159-164, 181, 204

[2] Λαμπρινή Κουζέλη, "Σπύρος Σκούρας, ο Έλληνας πρωτοπόρος του Χόλιγουντ", εφημ."Το Βήμα" της Αθήνας στις 10-3-2013.

[3] στοιχεία από την ιστοσελίδα:

http://el.wikipedia.org/wiki/%CE%9A%CE%BF%CF%85%CF%81%CF%84%CE%BF%CF%85%CE%BB%CE%BF%CF%8D%CF%82_%28%CE%B1%CF%84%CE%BC%CF%8C%CF%80%CE%BB%CE%BF%CE%B9%CE%BF%29

[4] Εκτός από το προαναφερόμενο βιβλίο, εκδόσεις Brave World, Στάνφορντ, 2013, ο Δρ. Ηλίας Χρυσοχοΐδης έχει δημοσιεύσει κείμενά του πάνω στο θέμα αυτό στην εφημερίδα "Καθημερινή" της Αθήνας στις 18-12-2011 & 2-6-2013 και στην εφημερίδα "Το Βήμα" της Αθήνας στις 6-4-2014.

[5] Δρ. Ηλίας Χρυσοχοΐδης, "Ο επισιτισμός της Ελλάδας στην Κατοχή - Στοιχεία από το αρχείο του Σπύρου Σκούρα", άρθρο στην εφημερίδα "Καθημερινή" της Αθήνας στις 18-12-2011

[6] Ελευθέριος Σκιαδάς, άρθρο "Όταν ο κόσμος λιμοκτονούσε", στην εφημερίδα "Δημοκρατία" της Αθήνας της 21-10-2012

[7] Κώστα Τριανταφύλλου, "Ιστορικόν Λεξικόν των Πατρών", λήμμα "Ερενστρώλε", τόμος Α΄, γ΄ έκδοση, εκ του τυπογραφείου Πέτρου Χρ. Κούλη, Πάτραι 1995, σελ. 773

[8] United Nation Relief and Rehabilitation Administration: οργανισμός που ανέλαβε, από το 1943 έως το 1947, ένα εκτεταμένο πρόγραμμα βοήθειας των κρατών που κα­ταστράφηκαν από τις συνέπειες του Β' Παγκοσμίου Πολέμου.

[9] Λαμπρινή Κουζέλη, "Σπύρος Σκούρας, ο Έλληνας πρωτοπόρος του Χόλιγουντ", ό.π.

[10] Αριστοτέλης Ωνάσης (www.mixanitouxronou.gr/spiros-skouras-o-voskos-apo-to-skourochori-ilias-pou-egine-megistanas-tou-choligount-ke-ekane-mathima-sto-sovietiko-igeti-chroustsof/)