Η ΑΥΤΟΧΕΙΡΙΑ ΑΠΟ ΨΥΧΟΛΟΓΙΚΗ –
ΚΟΙΝΩΝΙΟΛΟΓΙΚΗ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΚΗ ΘΕΩΡΗΣΗ
Ομιλητής: Δημήτριος Μαρκόπουλος
ΟΜΙΛΙΑ ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΠΑΤΡΩΝ
ΣΤΑ ΠΛΑΙΣΙΑ ΤΩΝ ΦΙΛΟΛΟΓΙΚΩΝ ΒΡΑΔΙΝΩΝ
ΤΗΣ ΕΤΑΙΡΕΙΑΣ ΛΟΓΟΤΕΧΝΩΝ Ν.Δ. ΕΛΛΑΔΟΣ
Κυρίες και κύριοι
Το θέμα της ομιλίας μου, όσο κι αν φαίνεται μακάβριο δεν παύει να
αποτελεί ένα σοβαρότατο κοινωνικό πρόβλημα, που τον τελευταίο καιρό προσέλαβε ιδιαίτερα
στην πατρίδα μας ανησυχητικές διαστάσεις εξ αιτίας, κυρίως, της οικονομικής
κρίσης που διέρχεται η χώρα μας. Το γεγονός αυτό με προβλημάτισε ιδιαίτερα και
θέλησα να το ερευνήσω βαθύτερα από ψυχολογική, κοινωνιολογική και φιλοσοφική
άποψη.
Και χαίρομαι ιδιαίτερα που απόψε μου δίνεται η ευκαιρία να εκθέσω τις σκέψεις μου πάνω στο θέμα αυτό.
1.
Η
έκταση του φαινόμενου
Ας μιλήσουμε πρώτα για την
έκταση του φαινομένου.
Στις 22 Φεβρουαρίου 1942 στην Πετρούπολη της Βραζιλίας ο μεγάλος Βιεννέζος
λογοτέχνης Στέφαν Τσβάιχ και η γυναίκα του αυτοκτόνησαν, αφήνοντας πάνω στο
γραφείο του την εξής δήλωση.
«Πριν αφήσω τη ζωή μου με την πλέρια θέλησή μου και κάτοχος όλων των
πνευματικών ικανοτήτων μου, νιώθω να ωθούμαι στο να εκπληρώσω ένα τελευταίο
καθήκον. Να ευχαριστήσω εγκάρδια αυτή τη θαυμάσια χώρα, τη Βραζιλία, που έδωσε
σε μένα και στην εργασία μου μια τόσο πολύτιμη και ευγενική φιλοξενία. Κάθε
μέρα έμαθα να αγαπώ περισσότερο αυτή τη χώρα και πουθενά αλλού δεν θα μου άρεσε
περισσότερο να ξαναφτιάξω από την αρχή τη ζωή μου, από τότε που ο κόσμος της
δικής μου πατρίδας βυθίστηκε για μένα στο σκοτάδι και η Ευρώπη καταστρέφεται
μόνη της.
Αλλά ύστερα από τα εξήντα μου χρόνια χρειαζόμουν καινούριες δυνάμεις
για να ξαναρχίσω από την αρχή την ζωή μου. Και οι δικές μου, ύστερα από πολλά
χρόνια περιπλάνησης εξαντληθήκαν πλέον. Φρονώ λοιπόν, ότι είναι καλύτερα να
τελειώσω στον καιρό της και στα πόδια μου μια ζωή, για την οποία η εργασία, της
ήταν η μεγαλύτερη χαρά και η προσωπική ελευθερία το μεγαλύτερο από τα αγαθά
πάνω στην γη.
Λέγω χαίρε σ’όλους μου τους φίλους. Είθε να τους δοθεί να δούνε ξανά
την αυγή ύστερα από τη μεγάλη νύχτα. Εγώ, πάρα πολύ ανυπόμονος τους προλαβαίνω.
Στέφαν Τσβάιχ
Πετρούπολη 22-2-1942
Η περίπτωση του Τσβάιχ δεν είναι ασφαλώς ούτε η πρώτη
ούτε η τελευταία. Το φαινόμενο της αυτοκτονίας, της εκούσιας δηλαδή εξόδου από
τη ζωή, είναι πανανθρώπινο φαινόμενο και παρατηρείται από την αρχαιότητα ως τα
σήμερα.
Ο Όμηρος στη Ιλιάδα μας περιγράφει στη Σ Ραψωδία το
μέγεθος της λύπης που δοκίμασε ο Αχιλλέας, σαν πληροφορήθηκε τον θάνατο του
αγαπημένου του Πατρόκλου, που τον έκανε να ξεσπάσει σε αλλόκοτες εκδηλώσεις, σε
σημείο που τρόμαξαν τον Αντίλοχο μήπως ο Αχιλλέας αυτοκτονήσει. Γράφει:
«Εκείνον τότε σκέπασε η σκοτεινιά του
πόνου
κι αιθάλη πήρε κι έχυσε και με τα δύο
του χέρια
στην κεφαλή, κι ασχήμισε το πρόσωπο
τ’ωραίο.
Κι η μαύρη στάχτη κάθισε στον άφθαρτο
χιτώνα.
Κι εκοίτονταν φαρδύς-πλατύς στο χώμα ξαπλωμένος
και με τα χέρια ασχήμισε ξεσπώντας τα
μαλλιά του.
Κι εκείνον, ο Αντίλοχος οδύρετο,
του Αχιλλέα κρατώντας του τα χέρια,
φοβούμενος με σίδερο μην κόψει το λαιμό
του».
Ποιός μπορεί να λησμονήσει το θρύλο της Ιοκάστης, η
οποία, σαν ανακάλυψε πως έλαβε από άγνοια για άντρα της το ίδιο το παιδί της,
τον Οιδίποδα, ένιωσε τόση θλίψη και ντροπή που έδωσε τέλος στην ζωή της με τον
απαγχονισμό της;
Κι ο Θεμιστοκλής δεν οδηγήθηκε στην αυτοκτονία για να
μην εκπληρώσει την υπόσχεση που είχε δώσει στο βασιλιά των Περσών να τον
βοηθήσει στην εκστρατεία του κατά των Ελλήνων; Κι ο Δημοσθένης δεν ήπιε το
κώνειο για να μην πέσει στα χέρια των Μακεδόνων;
Οι αρχαίοι Έλληνες δραματουργοί περιγράφουν στα έργα
τους τις αυτοκτονίες του Αίαντα, του Αίμωνα, της Ευρυδίκης, της Δηιάνειρας, της
Φαίδρας και της Ευάδνης.
Και η ιστορία της αρχαίας Ρώμης αναφέρεται στις αυτοκτονίες του Κάτωνα, του
Βρούτου, του Κάσιου, του Αντωνίου και της Κλεοπάτρας.
Ποιος μπορεί να ξεχάσει τον Σαμουήλ στο Κούγκι, τον
Γαβριήλ στο Αρκάδι, τον Καψάλη στο Μεσολόγγι και τις ηρωικές Σουλιώτισσες στο
Ζάλογγο;
Και δεν μένουμε κατάπληκτοι σήμερα από τις αναρίθμητες
αυτοκτονίες των Τζιχαντιστών και των άλλων φανατισμένων Μουσουλμάνων, που
ζωσμένοι με εκρηκτικά απαρνούνται την ζωή και αυτοκτονούν, παρασύροντας δυστυχώς
στο θάνατο και άλλες αθώες ανθρώπινες ζωές;
Κι όλοι γνωρίζουμε, πως στα τελευταία χρόνια της
οικονομικής κρίσης που περνάει η χώρα μας, πολλά άτομα αυτοκτονούν κατ’έτος.
Μια παλιότερη στατιστική έδειξε πως κάθε χρόνο στην
δυτική Γερμανία αυτοκτονούσαν γύρω στα 11.000 άτομα και στην Γαλλία 9.000 άτομα.
Κάτι ανάλογο συμβαίνει σ’ όλες τις χώρες του πλανήτη μας.
Επομένως, η έκταση του σοβαρότατου προβλήματος της
αυτοχειρίας νομίζω πως καθιστά αναγκαία
τη διερεύνησή του.
2.
Τα
αίτια των αυτοκτονιών
Τα αίτια που προκαλούν τις αυτοκτονίες είναι
διαφορετικά σε κάθε περίπτωση.
Η ψυχολογία και η κοινωνιολογία στην
προσπάθεια τους να κατατάξουν τους αυτόχειρες σε ορισμένες κατηγορίες κατέληξαν
στους εξής γενικούς τύπους:
α) Ο τύπος της ακαθόριστης μανίας
Οι άνθρωποι που υπάγονται στον τύπο αυτό διακατέχονται
από ένα αίσθημα απαισιοδοξίας που τους κάνει να νιώθουν αηδία για την ζωή τόσο
για τις απολαύσεις της, όσο και για τις θλίψεις της. Γι’ αυτούς δεν υπάρχει
διαφορά μεταξύ ευδαιμονίας και δυστυχίας. Όλα είναι μαύρα, κακά και άραχνα. Η
μόνη επιθυμία τους είναι να εγκαταλείψουν όσο γίνεται γρηγορότερα την ανούσια
και αδιάφορη γι αυτούς ζωή.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του τύπου αυτού
αποτελεί ο απαισιόδοξος ποιητής Λέοπαρτ, ο οποίος με το ποίημα του «A se stesso» δίνει ζωντανή την εικόνα
των αισθημάτων, των σκέψεων και των επιθυμιών των ανθρώπων της κατηγορίας
αυτής.
«Και τώρα θα ησυχάσεις για πάντα δύστυχη
καρδιά.
Σβήστηκε και το τελευταίο σου όνειρο.
Όχι μόνο τα όνειρα τ’ αγαπημένα,
αλλά και η ελπίδα όλη εχάθη.
Αναπαύσου για πάντα! Πολύ χρόνο έπαλες!
Στον κόσμο τίποτ’ άξιο δεν υπάρχει για
τους παλμούς της καρδιάς σου.
Οδύνη και ανία προσφέρει μόνο η ζωή.
Τίποτε άλλο. Μάταιος είναι ο κόσμος.
Ησύχασε πια! Άφησε και την τελευταία σου ελπίδα.
Στους ανθρώπους η μοίρα ένα μόνο χορήγησε δώρο: Τον
θάνατο!»
β) Ο τύπος της ειδικής επιθυμίας
Αντίθετα προς τον προηγούμενο τύπο που βλέπει τα πάντα
στην ζωή να στάζουν πόνο και αίμα υπάρχουν μερικά άτομα που ενσαρκώνουν την
επιθυμία της ζωής τους σ’ ένα ορισμένο πρόσωπο σε μια συγκεκριμένη επιδίωξη, σ’
έναν μοναδικό σκοπό. Κι’ όταν η μοναδική αυτή επιθυμία δεν εκπληρωθεί,
κυριεύονται από μια κατάθλιψη που τους οδηγεί στην αυτοκτονία.
Η ζωή έχει παρουσιάσει άπειρες περιπτώσεις κατά τις
οποίες νέοι και νέες στηρίζουν την ευτυχία του μέλλοντός τους σ’ ένα και μόνο
πρόσωπο που το ερωτεύονται σφόδρα, το λατρεύουν και το θεοποιούν.
Κι αν παρ’ ελπίδα, το αγαπημένο πρόσωπο δεν
ανταποκρίνεται στον έρωτά τους ή αντιδρούν οι γονείς τους στην ένωσή τους, τότε
γκρεμίζεται η μοναδική και απόλυτη αξία που έθεσαν στην ζωή τους κυριεύονται
από μια ερωτική απογοήτευση και ενίοτε προβαίνουν στην αυτοκτονία. Και είναι
άπειρες οι περιπτώσεις αυτές. Γεγονός που ενέπνευσαν τον Σαίξπηρ να συγγράψει
την τραγωδία του «Ρωμαίου και της Ιουλιέτας.»
Αλλά και σε οποιαδήποτε άλλη περίπτωση κατά την οποία
το άτομο θεοποιήσει έναν συγκεκριμένο σκοπό της ζωής του, είτε αυτός είναι η
απόκτηση πλούτου, δόξας, κυριαρχίας κ.λ.π και το κατστήσει μοναδικό της ζωής του ιδανικό,
υπάρχει ο κίνδυνος, σε περίπτωση διάψευσής του ή αποτυχίας του, να οδηγήσει τα
βήματά του προς την αυτοκτονία. Χαρακτηριστικό παράδειγμα η προ μηνών
αυτοκτονία του μαγαλοεπιχειρηματία Μαμιδάκη, που όταν είδε να γκρεμίζεται ο
οικονομικός κολοσσός του, που ήταν ο κύριος σκοπός της ζωής του προέβη στην
απονενοημένη πράξη του.
γ) Ο τύπος της πνευματικής σύγκρουσης και του συνειδησιακού
ελέγχου
Ο άνθρωπος είναι πνευματικό και κοινωνικό ον.Πέρα από
τις βιολογικές ανάγκες που επιδιώκει να ικανοποιήσει, θέλει να βιώσει και
πνευματικές αξίες και ιδανικά.
Πιστεύει σ’ αυτά και τα υπερασπίζεται. Όμως μερικές
φορές αναγκάζεται να τα απαρνηθεί, χάρη μιας άλλης σκοπιμότητας απόλυτα
ζωτικής. Όσοι ζήσαμε στα χρόνια του εμφυλίου πολέμου, θυμόμαστε μερικούς
φυλακισμένους κομμουνιστές οι οποίοι αναγκάζονταν ν’ απαρνηθούν την ιδεολογία
τους υπογράφοντας την περιβόητη «δήλωση μετανοίας», προκειμένου να προστατέψουν
την οικογένεια τους ή και ν’ αποφύγουν την εξορία τους.
Κι όταν αργότερα η συνείδηση τους έλεγχε για την απάρνηση της ιδεολογίας τους
και ένιωθαν να περιφρονούνται από τους ομοϊδεάτες τους μερικοί από αυτούς μη
μπορώντας ν’ αντέξουν τον συνειδησιακό τους έλεγχο έδωσαν τέλος στην ζωή τους.
Κι ο Ισοκράτης, πιστεύονται στο ιδανικό της ελευθερίας
προτίμησε να αποκαρτερήσει, να επιφέρει δηλαδή στον εαυτό του τον θάνατο από
ασιτία, για να μην δει καταλυομένη την ελευθερία της πατρίδας του υπό του
Φιλίππου.
Το ίδιο ακριβώς έπραξε και η λογοτέχνης Πηνελόπη Δέλτα
η κόρη του Εμμανουήλ Μπενάκη, όταν τον Μάη του
΄41 είδε να εισέρχονται στην Αθήνα τα Γερμανικά στρατεύματα, στερώντας
της το πνευματικό ιδανικό της, την ελευθερία.
Στην κατηγορία αυτή υπάγονται και τα άτομα εκείνα που
αισθάνονται έντονα τις τύψεις της συνείδησης των για κακές πράξεις που
διέπραξαν ή γιατί υπήρξαν υπαίτιοι κακών δεινών άλλων ανθρώπων. Κλασσικό
παράδειγμα ο Ιούδας ο Ισκαριώτης. Προ ετών στην Πάτρα ένας οδηγώντας το
αυτοκίνητό του έγινε υπαίτιος να θανατωθεί ο συνοδηγός του. Σε λίγες μέρες
αυτοκτόνησε μη μπορώντας να αντέξει το κακό που προξένησε στο φίλο του.
δ) Ο τύπος της
μεταφυσικής πίστης
Έχει παρατηρηθεί ότι πολλά άτομα που πιστεύουν ότι η
μέλλουσα ζωή έχει περισσότερες απολαύσεις από ότι η γήινη, εξέρχονται με τη θέλησή
τους από τον βίο τους και μάλιστα σε νεαρή ηλικία, για να απολαύσουν όσο
γίνεται πιο γρήγορα τα αγαθά και την μακαριότητα της άλλης ζωής.
Την εξάπλωση τους οι Άραβες κατά τον 7ο μ.Χ
αιώνα την οφείλουν κυρίως στην μαχητικότητα των στρατιωτών τους, η οποία ήταν
απόρροια της μεταφυσικής τους πίστης. Εκείνοι οι οποίοι θα θυσίαζαν την ζωή
τους στο πεδίο της μάχης χάρη του Ισλάμ, θα καθίσταντο κληρονόμοι μιας
απολαυστικής, μακάριας και ατέρμονης μελλοντικής ζωής.
Η πίστη αυτή, όπως παρατηρεί ο ιστορικός μας Κων.Παπαρρηγόπουλος,
οδηγούσε τα στίφη των Αράβων στο πεδίο της μάχης με μια τέτοια διάθεση που ήταν
πλησιέστερη στην αυτοκτονία παρά στην αυτοθυσία.
ε) Ο τύπος του εθίμου
Τα επικρατούντα έθιμα σε κάθε λαό αποτελούν μια από
τις βασικές αιτίες των αυτοκτονιών.
Είναι γνωστό ότι στους Κείους πολλοί αυτοκτονούσαν
πίνοντας δηλητήριο για να αποφύγουν τα βάσανα των γηρατειών τους.
Στους Γότθους επικρατούσε το έθιμο να τελειώνουν την
ζωή τους με αυτοκτονία, παρά να αναμένουν τον φυσικό τους θάνατο, επειδή τον
θεωρούσαν προσβλητικόν.
Στην Ινδική επικρατούσε παλαιότερα το έθιμο, οι χήρες
να καίνε το σώμα τους πάνω στους τάφους των συζύγων τους.
Το χαρακίρι είναι χαρακτηριστικό έθιμο των Ιαπώνων. Όταν πέθαινε ο
αυτοκράτορας πολλοί ευγενείς έδιναν τέλος στη ζωή τους με το χαρακίρι. Αργότερα
το χαρακίρι έγινε δικαίωμα και των απλών ανθρώπων, ακόμα και των δούλων.
Με τον τρόπο αυτόν αυτοτιμωρούνταν για σοβαρά σφάλματα
που έπρατταν στην ζωή τους. Το παράδοξο είναι ότι η αυτοκτονία με το χαρακίρι
θεωρείτο από τους Ιάπωνες πράξη ιερή. Το εορτολόγιο τους καλύπτεται από ονόματα
αυτοχείρων που επέβαλαν στον εαυτό τους το χαρακίρι.
Αυτές είναι οι πιο χαρακτηριστικές αιτίες των
αυτοκτονιών. Στις αιτίες αυτές δεν
συμπεριλαμβάνονται βέβαια εκείνες που έχουν σαν βασικό αίτιο την φρενοβλάβεια ή
την ψυχοπάθεια, παρά το γεγονός ότι έχουν μεγάλη έκταση. Και τούτο γιατί στις
περιπτώσεις αυτές το άτομο έχει απωλέσει την συνείδησή του και ενεργεί εκτός
εαυτού και κατά συνέπεια είναι ανεύθυνο για την
πράξη του.
Εμείς εδώ εξετάζουμε τις αυτοκτονίες εκείνες που το
άτομο ενεργεί «εν ψυχρώ» με πλήρη συνείδηση της πράξης του, με ελεύθερη τη
βούληση του και με διαυγή τη διάνοια του.
3. Έμμεσα αίτια αυτοκτονίας
Εκτός από τα παραπάνω αίτια των αυτοκτονιών υπάρχουν
και μερικοί άλλοι παράγοντες που επιδρούν με έμμεσο τρόπο στην εκτέλεση ή στην
αποτροπή των αυτοκτονιών.
Ας αναφέρουμε ορισμένους από αυτούς:
Ø
Το φύλο
Η ψυχολογία έχει αποφανθεί ότι είναι διαφορετική η ψυχοσύνθεση και η
ιδιοσυστασία μεταξύ του άνδρα και της γυναίκας. Η στατιστική έχει
αποδείξει ότι οι άντρες που αυτοκτονούν
είναι περίπου τριπλάσιοι από τις γυναίκες. Το αντίθετο συμβαίνει στις απόπειρες
αυτοκτονιών. Εδώ οι γυναίκες είναι
τριπλάσιες των ανδρών. Και συμβαίνει αυτό εξαιτίας της διαφορετικής
ψυχοσύνθεσης των δύο φύλων. Οι άνδρες είναι περισσότερο αποφασιστικοί και τολμηροί,
ενώ οι γυναίκες είναι περισσότερο συναισθηματικές. Με την απόπειρα τους
αποβλέπουν πιο πολύ στο να συγκινήσουν ή να εντυπωσιάσουν παρά να απαλλαγούν
από τα γεγονότα που βασανίζουν τη ζωή τους.
Ø
Το φυσικό
περιβάλλον και οι εποχές του έτους
Ο παράγοντας αυτός από πρώτη άποψη φαίνεται κάπως
απίθανος. Όμως έχει παρατηρηθεί ότι ο αριθμός των αυτοκτονιών εξαρτάται και από
το γεωγραφικό πλάτος μιας χώρας και από τις εποχές του έτους. Οι αυτοκτονίες
που γίνονται το καλοκαίρι είναι σχεδόν διπλάσιες από εκείνες που γίνονται το
χειμώνα. Και τούτο, όπως ισχυρίζονται οι ειδικοί, οφείλεται στην υπερβολική
θερμοκρασία του καλοκαιριού που προκαλεί
την ταχεία κίνηση του αίματος και των άλλων υγρών του οργανισμού,
γεγονός που διεγείρουν τη φαντασία του ανθρώπου, τον κάνουν ευερέθιστο και του
δημιουργούν περίσσια δύναμη που του επιτρέπει να προβαίνει σε πράξεις
βιαιότητας. Αντίθετα, τον χειμώνα η υγρασία και το κρύο επιβραδύνουν τον ρυθμό
του αγγειοκινητικού συστήματος με αποτέλεσμα ο οργανισμός να βρίσκεται σε σχετική
χαλαρότητα.
Ø
Το κοινωνικό
περιβάλλον
Ο άνθρωπος είναι κοινωνικό και μιμητικό ον.
Αρκεί να σημειωθεί μια αυτοκτονία στο κοντινό του περιβάλλον και άλλες
αυτοκτονίες θα ακολουθήσουν. Όσοι βρίσκονται σε κατάσταση αμφιταλάντευσης και
δεν τολμούν να φτάσουν στο μοιραίο εγχείρημά τους, μόλις πληροφορηθούν πως
κάποιος άλλος αναδείχθηκε περισσότερο αποφασιστικός, ενθαρρύνονται και τον
μιμούνται.
Στη Πάτρα σε διάστημα δέκα ημερών κατά το
καλοκαίρι του 1955, αν δε κάνω λάθος, σημειώθηκαν τέσσερις αυτοκτονίες. Συμβαίνει
μάλιστα ορισμένες φορές το κοινωνικό περιβάλλον να επιδρά έτσι, που η μίμηση
της αυτοκτονίας να εξελίσσεται σε επιδημία.
Ο Πλούταρχος στο έργο του «Γυναικών αρεταί εν ηθικοίς» διηγείται για
τις παρθένες των Μιλησίων το έξης:
«Πάσας εξαίφνης επιθυμία θανάτου και προς αγχόνην ορμή περιμανής ενέπιπτε,
πολλαί δε απήγχοντο λανθάνουσαι. Λόγοι δε και δάκρυα γονέων και παρηγορίαι
φίλων ουδέν επέραινον. Και το κακόν έδοκει δαιμόνιον είναι και κρείττον ανθρωπίνης
βοηθείας.»
Ø
Οι
οικογενειακοί δεσμοί
Η οικογένεια αποτελεί μια κοινότητα ζωής όπου το «εγώ»
ταυτίζεται με το «συ» και το ατομιστικό πνεύμα παραχωρεί την θέση του στο
ομαδικό. Η ζωή του ατόμου εντάσσεται μέσα σε μια κοινότητα γεμάτη από
αλληλοεξαρτώμενες υποχρεώσεις, ευθύνες και καθήκοντα. Η σκέψη να δώσει κανείς
τέλος στη ζωή του, συνεπάγεται μ’ ένα πλήθος προβλημάτων για τα υπόλοιπα μέλη
τη οικογενείας του.
Έχει παρατηρηθεί ότι οι άγαμοι που αυτοκτονούν είναι σχεδόν διπλάσιοι
από τους εγγάμους και οι άτεκνοι επίσης διπλάσιοι από εκείνους που έχουν παιδιά.
Ø
Οι
θρησκευτικοί δεσμοί
Οι θρησκευτικές πεποιθήσεις για την αξία της ζωής και τις υποχρεώσεις
που έχει ο άνθρωπος απέναντι στο Θεό, στους
συνανθρώπους του, αλλά και στο ίδιο τον εαυτό του, αποτελούν τον
βασικότερο παράγοντα που επιδρά ανασταλτικά κατά της αυτοκτονίας.
Ο Durkeim που
μελέτησε το θέμα αυτό παρατήρησε ότι σε διάφορα μέρη της Γερμανίας
παρουσιάζεται διάφορος
αριθμός αυτοκτονιών ανάλογα με την αυστηρότητα ή τη χαλαρότητα των
θρησκευτικών δεσμών.
Έτσι σ’ ένα εκατομμύριο κατοίκων αυτοκτονούν κατά μέσο
όρο το χρόνο: Στη Βαυαρία όπου επικρατούν αυστηρές θρησκευτικές αρχές 90 άτομα,
στην Πρωσία όπου οι θρησκευτικές αρχές είναι κάπως χαλαρωμένες 133,στην Βάδη που
είναι περισσότερο χαλαρωμένες 156, ενώ στην Σαξονία που είναι τελείως
χαλαρωμένες ο αριθμός φτάνει στους 300.
Έχετε δει χριστιανό ιερωμένο που διακατέχεται από
βαθιά πίστη προς τον Θεό να αυτοκτονεί; Ποτέ. Γι΄αυτό και ο θρησκευτικός δεσμός
είναι ο σημαντικότερος από τους εμμέσους παράγοντες που επιδρούν αποτρεπτικά
κατά της αυτοκτονίας.
4) Φιλοσοφική
θεώρηση του προβλήματος
Ως τώρα εξετάσαμε το φαινόμενο της αυτοκτονίας από
ψυχολογική και κοινωνιολογική άποψη. Ας το δούμε και φιλοσοφικά.
Η φιλοσοφία σε κάθε χρονική περίοδο έθεσε τούτο το
ερώτημα: «Είναι τάχα επιτρεπτή η εκούσια έξοδος από την ζωή ή αυτή αντιστρατεύεται
στο χρέος που έχει ο άνθρωπος τα αναμείνει το φυσικό του θάνατο συνεχώς
αγωνιζόμενος;»
Όπως έχω τονίσει και σε άλλη ομιλία μου, η φιλοσοφία
σε κάθε πρόβλημα της ζωής δεν έδωσε ποτέ μια μοναδική και κοινά αποδεκτή απάντηση.
Έτσι κι εδώ η ανθρώπινη σκέψη διχάστηκε. Άλλοι φιλόσοφοι υποστήριξαν πως η
αυτοκτονία αποτελεί την πιο ηρωική πράξη του ανθρώπου η οποία όχι απλώς
επιτρέπεται αλλά και επιβάλλεται. Κ’άλλοι πάλι χαρακτήρισαν την αυτοκτονία σαν
πράξη δειλίας και την θεώρησαν αθέμιτη και απαράδεκτη.
Ας δούμε κάπως αναλυτικά αυτές τις δύο αντιφατικές φιλοσοφικές
απόψεις.
Οι θιασώτες της πρώτης άποψης κατά κανόνα απαισιόδοξοι
υποστηρίζουν ότι η ζωή αποτελεί ένα γεγονός αδιάφορο και κατά συνέπεια δεν έχει
καμιά σημασία η εγκατάλειψή της. Όταν μάλιστα η ζωή αντί της χαράς προσφέρει τη
λύπη, αντί της εκπλήρωσης των επιδιωκόμενων σκοπών την αποτυχία, αντί της
απόλαυσης των αγαθών την οδύνη των στερήσεων, όταν γενικά η ζωή καταντήσει
δυσβάστακτη, τότε η εκούσια έξοδος από αυτήν δεν αποτελεί απλώς έναν τρόπο
απαλλαγής από κάτι ανεπιθύμητο και αδιάφορο, άλλα καθίσταται χρέος επιβεβλημένο
για τον κάθε άνθρωπο που θέλει να σκέπτεται ήρεμα και να ενεργεί με θάρρος.
Την απαισιόδοξη αυτή άποψη υποστήριξαν κατά την
αρχαιότητα οι Στωικοί και οι Κυνικοί φιλόσοφοι και μάλιστα μερικοί την έκαναν
πράξη. Ο Διογένης, ο Μητροκλής, ο Μένιππος, ο Ζήνων, ο Κλεάνθης και πολλοί
άλλοι εγκατέλειψαν εκουσίως τη ζωή τους.
Ο Σενέκας (4-64 μ.Χ) που υπήρξε ο σπουδαιότερος
εκπρόσωπος της νεότερης Στοάς και ήταν και πολιτικός και ποιητής είπε
χαρακτηριστικά «Εκείνος που εγκαταλείπει με τη θέληση του τη ζωή, όταν αυτή
αποβαίνει δυσβάστακτη είναι πραγματικός ήρωας.»
Και ο Μάρκος Αυρήλιος ο μοναδικός φιλόσοφος βασιλιάς
πίστευε ότι: «Κάθε ένας έχει το δικαίωμα να εξέρχεται εκουσίως από τη ζωή, με
τον ίδιο απλό τρόπο, όπως εξέρχεται από ένα δωμάτιο γεμάτο καπνό.»
Αλλά και ο Ηγησίας, ο αρχηγός της Κυρηναϊκής σχολής
των Ηδονικών της Αλεξάνδρειας υπήρξε φανατικός θιασώτης της αυτοκτονίας. Με το
βιβλίο του «Ο αποκαρτερών» παρακινούσε το κοινό προς την αυτοκτονία και
«πολλούς έπεισαν αποκαρτερήσαι των ακροωμένων» όπως γράφει γι’ αυτόν ο
Πλούταρχος. Το γεγονός αυτό ανάγκασε τον τότε βασιλιά της Αιγύπτου, τον
Πτολεμαίο τον Λάγου να τον εκδιώξει από το βασίλειο του.
Δεν θα σας κουράσω αναφέροντας τους νεότερους
φιλοσόφους που υποστήριξαν την αυτοκτονία, όπως είναι ο Χιουμ, ο Λέοπαρτ, ο
Χόλαχ, ο Βολταίρος, ο Σοπενχάουερ και άλλοι. Μόνο ένα λόγο του Βολταίρου θα σας
πω: «Όταν τα ’χουμε όλα χαμένα και δεν
έχουμε ελπίδα, η ζωή είναι όνειδος κι’ ο θάνατος καθήκον!»
Μια σκέψη που συναντά το πνεύμα του Ευριπίδη, που στο
στίχο 1.107 της Εκάβης λέει:
«Συγγνώσθ’ όταν τις κρείσσον ή φέρειν κακά πάθη, ταλαίνης εξαπαλλάξαι ζόης.»
Η δεύτερη φιλοσοφική άποψη τάσσεται κατά της
αυτοκτονίας, την οποία θεωρεί ως πράξη αθέμιτη.
Πρώτοι οι Πυθαγόρειοι υποστήριξαν ότι ο άνθρωπος είναι
κτήμα του δημιουργού του και δεν έχει καθόλου το δικαίωμα να θανατώσει τον
εαυτό του πριν ο θεός στείλει την ανάλογη αιτία ενός φυσικού θανάτου. Την ίδια
αντίληψη διατυπώνει και ο Πλάτωνας στον «Φαίδωνα» και στους «Νόμους» όπου εκεί χαρακτηρίζει
τον εκούσιο θάνατο ως υπέρβαση της ελευθερίας του ανθρώπου.
Και ο Αριστοτέλης στα «Ηθικά Νικομάχεια» 1.138α
υποστηρίζει ότι ο αυτοκτόνος διαπράττει αδίκημα όχι μόνο εναντίον του εαυτού
του, αλλά και εναντίον ολόκληρης της κοινωνίας. Γι’ αυτό και ασπαζόταν το νόμο
που τιμωρούσε με ατιμία και διασυρμό τους αυτοκτονούντες.
Ο νεοπλατωνικός φιλόσοφος Πλωτίνος συμφωνεί με τον
Πλάτωνα και υποστηρίζει ότι η πρόωρη αποδέσμευση της ψυχής από το σώμα δεν
αποτελεί δικαίωμα του ανθρώπου, αλλά δικαίωμα εκείνου που συνέδεσε το σώμα με
την ψυχή.
Η Χριστιανική φιλοσοφία προχωρεί ακόμα πιο πέρα.
Θεωρεί την αυτοκτονία σαν ένα από τα μεγαλύτερα αμαρτήματα του ανθρώπου.
Αποτελεί ασέβεια προς τον θεό, αφού περιφρονούμε το σώμα που είναι δώρο του
θεού και αντικείμενο της θείας πρόνοίας Του. Είναι σκεύος
επίγειο, κατοικία και σκήνωμα του πνεύματος του και αγιάζεται μαζί με
την ψυχή του.
Κατά την Καινή Διαθήκη ο άνθρωπος τη ζωή του δεν την
έχει από τον εαυτό του άλλα την έλαβε ως δώρο από το θεό και οφείλει να την εκτιμά
και να την διαθέτει προς εκπλήρωση του υπέρτατου σκοπού της ζωής που είναι η
πνευματική του τελείωση, ο αγιασμός της ψυχής του και η ένωση του με τον
δημιουργό του. Γι’ αυτό και ο αυτοκτόνος
επειδή οικειοποιείται δικαιώματα του θεού και τα παραβιάζει κατάφωρα
θεωρείται ασυγχώρητος.
Ο Δάντης κάπου
στην «θεία Κωμωδία» του γράφει: «Ο αυτοκτόνος είναι όργανο και ενσάρκωση
του Πειρασμού, αφού παίρνει το χέρι του θεού που δεν έχει τέτοιο δικαίωμα και
δίνει τέλος στη ζωή του. Γι’ αυτό και την ζωή του χάνει και την ψυχή του.»
Ο Καντ ισχυρίζεται πως η αυτοκτονία είναι αθέμιτη και
για έναν άλλο βασικό λόγο. Υποστηρίζει ότι η πράξη αυτή αποτελεί έναν απαίσχυντο
εκφυλισμό της ανθρώπινης ύπαρξης, η οποία παραιτουμένη από τον αγώνα της ζωής,
μετατρέπεται από το ύψιστο δημιούργημα στο πιο ευτελές αντικείμενο.
Στους νεότερους χρόνους την αντίθεση τους προς την αυτοκτονία
διακήρυξαν πολλοί φιλόσοφοι όπως είναι ο Καρτέσιος, ο Σπινόζα, ο Μπρούνο, ο Λεϊβνίτιος, ο Μπέρξον, ο Νίτσε, ο
Γιάσπερ και άλλοι. Ο χρόνος δεν μας επιτρέπει να αναφερθούμε στον καθένα
χωριστά. Είναι προτιμότερο νομίζω να σας εκθέσω την προσωπική μου άποψη.
5) Η προσωπική
μας άποψη
Πρώτα απ’ όλα θα ήθελα να κάνω μια διευκρίνιση. Υπάρχουν δύο μορφές
αυτοκτονίας. Η άμεση και η έμμεση. Άμεση είναι η αυτοκτονία όταν ο άνθρωπος
δίνει τέλος στη ζωή του με τα ίδια του τα χέρια. Έμμεση, όταν με τις πράξεις
του οδηγείται στον πρόωρο θάνατό του, ενώ θα μπορούσε να τον αποφύγει, όπως
συμβαίνει με τον χρήστη ναρκωτικών, με τον αλκοολικό, με τον μανιώδη καπνιστή,
ή μ’αυτόν που δεν αντιμετώπισε σωστά και έγκαιρα την κλονισμένη υγεία του παρά
τις συστάσεις των ιατρών του. Ο λαός για όλους αυτούς λέει χαρακτηριστικά: «αυτός
ο άνθρωπος αυτοκτόνησε».
Παράλληλα με την διευκρίνιση αυτή θέλω να δώσω και μια απάντηση για το
αν η αυτοκτονία είναι πράξη δειλίας ή θάρρους.
Έχω την γνώμη ότι συνυπάρχουν και τα δυό. Στις περιπτώσεις ιδίως των
απαισιόδοξων ανθρώπων η δειλία βρίσκεται στο στάδιο της απόφασης να αυτοκτονήσουν
επειδή τρομάζουν και δειλιάζουν μπροστά στα δύσκολα προβλήματα που τους
βασανίζουν. Το θάρρος βρίσκεται στην εκτέλεση της απόφασης που πήραν. Θέλει
τόλμη να πάρεις το όπλο σου και να τινάξεις τα μυαλά σου στον αέρα.
Επειδή όμως κατά πάγια άποψη της φιλοσοφίας στην αξιολόγηση των ανθρώπινων
πράξεων μεγαλύτερη βαρύτητα έχει το αίτιο που τις προκαλεί από το αποτέλεσμα,
γι’αυτό οι αυτοκτονίες του είδους αυτού που το αίτιο τους ενσαρκώνει τη δειλία,
χαρακτηρίζονται ως πράξεις δειλίας.
Προκειμένου τώρα να αποφανθούμε για το θεμιτό ή το αθέμιτο της
αυτοκτονίας, είναι ανάγκη σύμφωνα με την φιλοσοφική μας πεποίθηση να
αναζητήσουμε το αίτιο που την προκάλεσε. Θαρρώ πως τρία είναι τα κίνητρα: το
καθαρά ατομικό, το υπερατομικό και το ιδεολογικό.
Όταν το αίτιο μιας
αυτοκτονίας είναι καθαρά ατομικό, τότε ο αυτόχειρας ξεκινάει από τον εαυτό του
και καταλήγει πάλι στον εαυτό του. Η ενέργεια του δεν έχει καμία σχέση με τους
άλλους. Αποβλέπει στην απαλλαγή του και μόνο από τις ανεπιθύμητες καταστάσεις
που τον βασανίζουν. Στην κατηγόρια αυτή υπάγονται τα άτομα εκείνα που δειλιάζουν μπροστά στις δυσκολίες, που
αγωνιούν και τρέμουν με τη σκέψη των μελλούμενων συμφορών που πιθανώς θα
έρθουν, εκείνα που έχασαν κάθε ελπίδα και κάθε ίχνος αγωνιστικής διάθεσης.
Στη δεύτερη κατηγορία
που το αίτιο είναι υπερατομικό, υπάγονται τα άτομα εκείνα που αυτοκτονώντας
αποβλέπουν στο να βοηθήσουν τους συνανθρώπους τους. Στην περίπτωση αυτή το
«εγώ» προσφέρεται για να διασωθεί το «εσύ» ή θυσιάζεται προς όφελος του συνόλου.
Ο αθεράπευτα ασθενής αποφασίζει να
δώσει τέλος στη ζωή του για να απαλλάξει τους οικείους από το μαρτύριο που
περνούν με την αρρώστια του ή να τους προφυλάξει από τον κίνδυνο της μετάδοσής
της και σ’αυτούς. Και ο αιχμάλωτος αποφασίζει να αυτοκτονήσει παρά να
μαρτυρήσει τα μυστικά της πατρίδας του ή να καταδώσει στους εχθρούς του τους
συντρόφους του.
Και στην τρίτη
περίπτωση, όταν το αίτιο είναι ιδεολογικό, το άτομο οδηγείται στην άμεση ή στην
έμμεση αυτοκτονία, προκειμένου να υπερασπιστεί την πίστη και τα ιδανικά του.
«Ελευθερία ή θάνατος» ορκίστηκαν οι
αγωνιστές του ΄21και ρίχτηκαν στον αγώνα γνωρίζοντας πως πολλοί απ’αυτούς θα
πέσουν στα πεδία των μαχών χάριν του ιδανικού της ελευθερίας της πατρίδας.
Και ο μέγιστος των
σοφών Σωκράτης ήπιε το κώνειο ενώ θα μπορούσε να το αποφύγει, αφού ο Κριτίας
είχε σχεδιάσει άριστα την απόδραση του. Όμως προτίμησε να πιει το δηλητήριο
πάρα να απαρνηθεί την ιδεολογία του, που δίδασκε στους Αθηναίους πως πρέπει να
τηρούν τους νόμους και τις αποφάσεις του κράτους, έστω και αν είναι άδικες.
Θεωρώ ανεπίτρεπτες τις αυτοκτονίες της πρώτης
περίπτωσης και ανεκτές της δεύτερης και της τρίτης. Κατακρίνονται οι πρώτες
επαινούνται οι δεύτερες. Κανείς δεν κατηγόρησε τις γυναίκες της Μιλήτου, που
προτίμησαν να δώσουν τέλος στην ζωή τους, παρά να ατιμασθούν απ΄τους εχθρούς
τους.
Γι’ αυτό και δοξάζονται οι Σουλιώτισσες
που έγραψαν στον Ζάλογγο την ίδια ιστορία. Γι’ αυτό και θεωρούνται ήρωες ο
Σαμουήλ, ο Γαβριήλ και ο Καψάλης.
Κανείς δεν μέμφεται τον Σωκράτη και τον
Δημοσθένη που ήπιαν το κώνειο, υπερασπίζοντας τα ιδανικά τους. Και η εκκλησιά
ακόμα, που καταδικάζει απερίφραστα την αυτοχειρία, δεν δίστασε να ανακηρύξει άγιες
της παρθένες που πέθαναν εκουσίως για να
μην μιανθούν από τους άπιστους, όπως γράφει ο καθηγητής Βορέας στην «Ηθική
του.» Η κοινή γνώμη και η Ιστορία τις αυτοκτονίες αυτές τις αποκαλεί
«αυτοθυσίες.» Γι’αυτούς ταιριάζουν ύμνοι δοξαστικοί και έπαινοι.
Κυρίες και κύριοι
Επειδή κατά κανόνα οι καταδικαστέοι
αυτόχειρες της πρώτης κατηγορίας είναι εκείνοι που κυριεύονται από ένα
συναίσθημα απαισιοδοξίας που τους κάνει να βλέπουν την ζωή γεμάτη βάσανα και
πόνους, αξίζει, νομίζω, να κλείσω την ομιλία μου, αναφερόμενος σ’αυτούς παρουσιάζοντας
την πραγματική όψη της ζωής και τονίζοντας το χρέος που έχει ο άνθρωπος ν’
αγωνίζεται ενάντια στις δυσκολίες που συναντά και να μην παραδίδει αμαχητί τα όπλα.
Και για να καταστήσω το μέρος αυτό της ομιλίας μου κάπως ευχάριστο θα
προσπαθήσω να το διανθίσω ποιητικά.
Η ζωή, κύριοι,
δεν είναι πάντα κλαυθμός και οδυρμός. Ούτε βέβαια απέραντη κοιλάδα χαράς και
ευτυχίας. Το καλό και το κακό συνυπάρχουν. Η χαρά και η λύπη είναι αχώριστες
φιλενάδες. Μας το είπε αυτό και ο Ποιητής.
«Στο δρόμο που ψηλά πηγαίνει
συναντηθήκανε
ξανά
η Λύπη η μαυροφορεμένη
κι’
ανθοστόλιστη Χαρά
……………………….
Μέσα
στα χείλη, στη άκρη
Κρύβει ένα γέλιο η Χαρά
Κρύβει κι η λύπη ένα δάκρυ
στα μάτια της τα θλιβερά.
Αυτό θα μας το επιβεβαιώσει και
ο σύγχρονος αοιδός, όταν μας τραγουδάει:
«Εδώ είν’ ο
Παράδεισος κι η Κόλαση ειν’ εδώ!»
Ο Κωστής Παλαμάς με το
ποίημα του «Ύμνος στη Ζωή» θα μας δώσει την πραγματική μορφή της και παρά τις
αντιθέσεις της, θα αρχίσει και θα τελειώσει με έναν δοξαστικό ύμνο προς τη ζωή.
«Ζωή δεν είναι τίποτα γλυκύτερο στον κόσμο
από την πεντάμορφη ζωή την ηλιοφωτισμένη!
Ζωή! κι αν έρχεσαι γοργά κι από χαρές γεμάτη
κι
αν έρχεσαι με βάσανα και μ’ έγνοιες και μ’ αρρώστειες.
Ζωή του γέρου και του νιού, της φτώχειας και του
πλούτου
με τη δουλειάς τον ίδρωτα, με της αργίας τη γλύκα,
με την ειρήνη ήμερη, με τους αγρίους πολέμους
και μ’ όλες τις καλοκαιριές και μ’ όλους
τους χειμώνες.
Ζωή, κι όπως κι
αν δείχνεσαι, Ζωή όπως κι αν είσαι,
αν είσαι πράγμα ή όνειρο, καλή κακή και αν είσαι,
χαρά σε σε, δόξα σε σε , κι αγάπες και τραγούδια.»
Το παν εξαρτάται από τη
δική σου στάση απέναντι στα δύσκολα γεγονότα της ζωής.
Γιατί, λοιπόν άνθρωπε
μου, κυριεύεσαι από απαισιοδοξία και κατάθλιψη και μόνο τα στραβά της ζωής νιώθεις
και δεν αισθάνεσαι και τις στιγμές της χαράς που απλόχερα η φύση και η ζωή μας
προσφέρει;
Γιατί να μην μπορείς να
αισθανθείς τη μαγευτική αρμονία της πλάσης, την ομορφιά της ροδοδάκτυλης αυγής,
τα μενεξεδένια δειλινά του ουρανού, την απεραντοσύνη της γαλάζιας θάλασσας, τη
μαγεία του έναστρου ουρανού, την ανθοστόλιστη άνοιξη, το μέστωμα του
καταπράσινου κάμπου, τα σχήματα, τα χρώματα και τα αρώματα των λουλουδιών, τις
μελωδικές συναυλίες των πουλιών και όλες τις άλλες ομορφιές που άπλετα η φύση
μας προσφέρει;
Ο Ρουσσώ που διακήρυξε
το σύνθημα «επιστροφή στη φύση», είπε κάποτε:
«Ο πιο τρανός καημός μου θα είναι
πως δεν δυνήθηκα με σε να ζήσω ω πλάση
πράσινη επάνω στα βουνά, στα πέλαγα, στα δάση.
Δε μπόρεσα να σε χαρώ σκυφτός μεσ’τα βιβλία
ω! φύση ολάκερη ζωή κι ολάκερη σοφία!»
Γιατί, λοιπόν, να κάθεσαι μοιρολατρικά και να
σιγοψιθυρίζεις απαισιόδοξα μαζί με τον αυτόχειρα ποιητή Λαπαθιώτη λέγοντας:
«Ω! της αυγής κροκάτη γάζα
γαρύφαλα
του δειλινού
λάμπετε,
σβήνετε μακριά μας
χωρίς
να μπείτε στην καρδιά μας!»
Γιατί;
Κι’ απ’ την άλλη μεριά
η ζωή δεν μας προσφέρει την θαλπωρή της οικογένειας, τη χαρά της γέννησης του
παιδιού, τον αγνό της νιότης έρωτα, τη χαρούμενη συντρόφια της παρέας, το
υπέροχο αίσθημα της φιλίας, τη χαρά της επιτυχίας, την ικανοποίηση της
δημιουργίας, την έκσταση και τη μυσταγωγία της πίστης και τόσα άλλα γεγονότα
που ομορφαίνουν τη ζωή;
Γιατί, εσύ απαισιόδοξε, βρίσκεσαι
απόμακρος απ’ αυτές τις χαρές της ζωής και της φύσης αναζητώντας απεγνωσμένα
συνεχώς τη χαρά που λες πως σου λείπει παρακαλώντας την να σε κεράσει απ’ το λαγίνι
της, έτσι όπως ικετεύει κι ο ποιητής Κωστής Μιχαλόπουλος λέγοντας:
«Διψώ! Κέρνα χαρά με το χρυσό λαγίνι σου
τ’ ολόδροσο
ποτό να δοκιμάσω.
Με κούρασε ο δρόμος τη ζωής κι’ απόσταξα!
Δός μου αργά, να πιω να ξεδιψάσω!»
Κι η Χαρά εγέλασε και του ΄πε:
«Θέλεις να πιεις; Μα για κοίταξε,
ούτε σταλιά δεν μένει στο λαγίνι.
Δίνω
να πιούν οι αισιόδοξοι,
Τάχα,
θαρρείς πως όποιος θέλει πίνει;»
Γίνε λοιπόν, κι εσύ αισιόδοξος για να δεις πόσο όμορφη
είναι η ζωή!
Κι ίσως δικαιολογημένα
να πεις: «Καλά, κι όταν έρθει η δυστυχία κι ο πόνος πως μπορώ να αντιδράσω; Πως
μπορώ να τον απαλύνω και να τον ξεπεράσω;
Ένας είναι ο τρόπος:
Να τον αντιμετωπίσεις με στωικότητα, με ιώβεια υπομονή και προπαντός
φιλοσοφώντας τον, όπως έκανε ο ποιητής Αριστοτέλης Προβελέγγιος με το ποίημα
του: «Φιλοσοφία του πόνου» λέγοντας:
«Όργωνε
πόνε, όργωνε με νύχια σιδερένια
το
στήθος μου και άνοιγε βαθιά βαθιά πληγή
Όργωνε
πόνε, η καρδιά και αν είναι χωματένια
ειν’
όμως ακατάστρεφτη και καρπερή σαν Γη!
Όσο
τα’ αλέτρι σου βαθιά, βαθύτερα πηγαίνει
τόσο
κι από τα σπλάχνα μου, τα μαύρα φλογερά
νιώθω
να βγαίνει δύναμη κρυφή κι ευλογημένη
και
να με παίρνει από τη Γη σε πυρήνα φτερά.»
Και να έχεις υπόψη σου την λαϊκή μούσα που μας λέει
επιγραμματικά:
«Πουλί
που ξέρει στην ζωή
ν’ αντέχει όλο τον πόνο
στα ύψη φτάνει και πέτα
με μια φτερούγα μόνο.»
Κι’ όταν έρθουν οι
αποτυχίες στη ζωή, τα δύσκολα χρόνια της στέρησης, όπως τα σημερινά, οι
αρρώστειες και προπαντός ο θάνατος, που αποτελούν την άσχημη όψη της ζωής, τότε
πρέπει να αγωνιστείς και να αντιδράσεις για να μην σε πάρει η κατηφόρα. Όρθωσε
το ανάστημά σου, σφίξε τη γροθιά σου και πάλεψε με όλη τη δύναμη της ψυχής σου,
όση σου απομένει και αντιμετώπισε τις δύσκολες στιγμές της ζωής σου, έτσι όπως
μας περιγράφει ο Κίπλιν στο περίφημο ποίημα του, το «Αν», που αξίζει να πούμε
μερικούς στίχους του:
«Αν
μπορείς να σωριάσεις μια στίβα τα κέρδη, το βίο σου,
και με μια ζαριά να ρισκάρεις για πάντα μια κι
έξω
και να χάνεις και πάλι ν’ αρχίζεις,ν’αρχίζεις
απ’ τ’ άλφα
δίχως πότε τσιμουδιά να μην πεις για τα κέρδη
που πάνε.
Αν
μπορείς ν’ αναγκάσεις τα νεύρα, τους μυς, την καρδιά σου να δουλεύουν για σένα
ακόμα κι αφού σπάσουν κι αφού παραλύσουν
και εσύ μπορείς ν’ αντέχεις ακόμα σαν μέσα σου
δεν υπάρχει τίποτα πια εξόν απ’ τη θέληση που
του λέει βαστάτε!
Αν
μπορείς στην καταιγίδα να μην χάνεις την ελπίδα
αν
μπορείς να είσαι ίδιος στη χαρά και στην οδύνη.
Αν
μπορέσεις να χωνέψεις πως μια μέρα θα πεθάνεις.
Αν
μπορείς στην πίστη επάνω να στηρίζεις την ελπίδα
Ε
τότε θα μπορέσεις να γευτείς όλη τη χαρά που προσφέρει η ζωή μας!
Και σ’ αυτούς που
φοβούνται τα γηρατειά και θα ΄θελαν να δώσουν πρόωρα τέλος στη ζωή τους, όπως
έκαναν οι γέροντες της αρχαίας Κείου θα τους τραγουδούσα το «Παλιό Βιολί» του
Πολέμη:
«Τι κι αν τρώει το ξύλο μου το σαράκι,
τι κι αν περνούν αγύριστοι χρόνοι και χρόνοι
πιο γλυκειά και πιο όμορφη και πιο δυνατή
η φωνή μου γίνεται όσο αυτό παλιώνει.
Εγώ είμαι τ’ απόκοσμο το παλιό βιολί
μέσα στην νυχτερινή σιγαλιά τ’ Απρίλη.
Στο παλιό κουφάρι μου μια ψυχή λαλεί
με της πρώτης νιότης του τα δροσάτα χείλη.
Τι κι αν τρώει τα σπλάχνα μου το σαράκι; Τι
κι αν βαδίζω αγύριστα χρόνο με το χρόνο;
Πιο γλυκιά και
πιο όμορφη και πιο δυνατή
γίνεται η φωνή μου όσο εγώ παλιώνω!
Τρεις, λοιπόν είναι οι
δυνάμεις με τις οποίες θα μπορέσουμε ν’ αντισταθούμε στις θαλασσοταραχές της
ζωής. Η Πίστη, η Ελπίδα και ο Αγώνας. Πόσο όμορφα συνταίριαξε τις τρεις αυτές
αρετές ο Πολέμης, στο υπέροχο τετράστιχο του.
«Μη
φοβηθείς αυτόν που στήριξε
στην
πίστη επάνω την ελπίδα
Τον
είδα στη ζωή να μάχεται
και
πάντα ανίκητο του είδα»
Τρανό παράδειγμα ο πολύς Στίβεν Χόκινγκ,
ο οποίος αν και παράλυτος σ’ ολόκληρη την ζωή του δεν τον εμπόδισε η ισόβια
αναπηρία του να πορευθεί με το καροτσάκι του στον αγώνα της ζωής και να
αναδειχθεί νικητής αφού κατόρθωσε να γίνει ένας διάσημος επιστήμονας.
Και πώς να μην θαυμάσουμε τους αθλητές
των παραολυμπιακών αγώνων, που παρακολουθήσαμε πρόσφατα, οι οποίοι, αν και
είναι ισόβια ανάπηροι, με κομμένα χέρια και πόδια, με μειωμένη όραση
αγωνίζονταν σ’ όλα τα αθλήματα του στίβου, της κολύμβησης, και των αθλοπαιδιών,
βοηθούμενοι όπου ήταν αναγκαίο με τα αναπηρικά τους καροτσάκια, καταρρίπτοντας
όχι μόνο τα ρεκόρ της επίδοσης τους, άλλα προπαντός τα ρεκόρ της αισιοδοξίας
τους, του αγωνιστικού τους πάθους και της αγάπης τους για τη ζωή.
Γι’αυτό φίλοι μου, όσες φόρες στη ζωή
μας βρεθούμε σαν τον βασιλιά Ληρ του Σαίξπηρ στην έρημη πεδιάδα όπου μένονται
οι άνεμοι και απειλούν οι καταιγίδες και τα κρύα ας μείνουμε απαθείς και κουφοί
σαν τον βασιλιά Ληρ, ας μην ακούμε τους απαισιόδοξους αφορισμούς του
Σοπενχάουερ και τους ολοφυρμούς του Λεοπάρδη. Ας μη δειλιάσουμε. Ας μη δώσουμε
τέλος στη ζωή μας. Ολοζώντανη ας μείνει η ελπίδα πως ύστερα από την καταιγίδα
θα ξαναφανεί στον ουρανό ολόλαμπρος ο ήλιος. Μας το είπε άλλωστε και ο αρχαίος
ποιητής αυτό:
«Θαρσείν χρή: Ταχ αύριον έσσεται
άμεινον!»
Του Ανδρέα Μπούτσικα
