ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ-«Ο άνθρωπος πίσω από τον ποιητή»
Μία ψυχογραφική προσέγγιση
Άφκιαστο κι αστόλιστο
Του χάρου δε σε δίνω
Στάσου με τ’ανθόνερο
Την όψη σου να πλύνω
Το χρυσό το χτένισμα
Με τα χρυσά τα χτένια,
παρ’τε απ’τη μανούλα σας
μαλάκια μεταξένια
Μήπως και του Χάροντα
Καθώς θα σε κοιτάξει
Του φανείς αχάιδευτο
Και σε παραπετάξει
…………………………………………………………………..
Και στο σπίτι τ’άραχνο
Γυρνώντας, ω ακριβέ μας,
Γίνε αεροφύσημα και γλυκοφίλησέ μας
Διάλεξα αυτό το ποίημα του εθνικού μας, κατά πολλούς, ποιητή του
Κωστή Παλαμά, γιατί σε αυτό αποτυπώνεται με απαράμιλλο
συναισθηματικό χρωματισμό η οδύνη του ανθρώπου μπροστά στο πιο
τραγικό συμβάν. Η οδύνη του γονιού που χάνει το παιδί του. Ο Παλαμάς
έχασε το γιο του Άλκη όταν αυτός ήταν ακόμα μικρό παιδί σε ηλικία
μόλις τεσσάρων χρόνων. Ο ποιητής μετουσίωσε αυτό το ατομικό του
βίωμα με το πάρα πάνω ποίημά του που περιέχεται στην ποιητική
συλλογή «Ο Τάφος» σε έργο πανανθρώπινης τέχνης.
Μ’αυτό το ποίημα μοιρολόγησε το χαμό του παιδιού του και γενικότερα
τον θάνατο, με εξαιρετική ευαισθησία και με ήχους που αγγίζουν όλες τις
καρδιές και κάνουν το προσωπικό αίσθημα καθολικό, κοινό για όλους
τους πονεμένους ανθρώπους.
Αξιότιμες κυρίες και κύριοι,
Αγαπητές φίλες και φίλοι,
Θέλω να ευχαριστήσω το ΔΣ της εταιρίας λογοτεχνών νοτιοδυτικής
Ελλάδος και ιδιαίτερα τον Πρόεδρό του Λεωνίδα Μαργαρίτη για την
τιμή που μου έκανε να εισηγηθώ αυτό το θέμα και να μοιραστώ μαζί σας
2
μερικές σκέψεις για τον άνθρωπο Παλαμά, τον άνθρωπο με άλφα
κεφαλαίο, όπως θα φανεί από την ανάπτυξη του θα ακολουθήσει.
Παράλληλα ευχαριστώ και εσάς για τη σημερινή σας παρουσία.
Όπως είδατε και από τον τίτλο η προσπάθειά μου είναι να προσεγγίσουμε
τον άνθρωπο Παλαμά. Αυτό είναι ένα τολμηρό επιχείρημα, γιατί ο
Παλαμάς είναι μια τόσο πολύπλευρη και πολυσύνθετη προσωπικότητα
που θα χρειαζόταν πολλές ώρες ανάλυσης από ειδικούς, ιδιότητα που εγώ
δεν έχω. Επίσης δεν θα μιλήσω ούτε για το λογοτεχνικό του έργο, για το
οποίο σας μίλησαν άλλοι ομιλητές στις προηγούμενες συναντήσεις, αλλά
σε αυτό αναφέρθηκε και ο προηγούμενος ομιλητής.
Διάλεξα μόνο μερικά από τα πιο χτυπητά στοιχεία της προσωπικότητάς
του, όπως αυτά πηγάζουν μέσα από την ίδια την ποίησή του, που έχει
εξομολογητικό χαρακτήρα. Θα αφήσω λοιπόν τον ίδιο τον ποιητή να μας
ταξιδέψει στους καημούς, του πόθους και τα πάθη του μέσα από τα
αποσπάσματα των ποιητικών του έργων. Και αυτό γιατί η ποίηση του
Παλαμά είναι ένας καθρέφτης που μας αφήνει να ψηλαφίσουμε με
ακρίβεια την ψυχοσύνθεση και τα βιώματα του ανθρώπου Παλαμά.
Ο ίδιος μας εκμυστηρεύεται ότι
«Η ποίησή μου δεν είναι παρά η ιστορία της ζωής μου. Η ποίησή μου
ιστορία της ζωής που έζησα και μαζί που θέλησα να ζήσω…..Το
τραγούδι μου το γεννούν τα περιστατικά της ζωής μου….. (Τα χρόνια
μου και τα χαρτιά μου)»
Για το πόσο διάφανη είναι η προσωπικότητα του ποιητή μέσα από τα
κάτοπτρα των στίχων του ο μελετητής του ποιητή, Κωνσταντίνος
Τσάτσος έγραψε: «Ο στίχος και η προσωπικότητα του Παλαμά είναι
αχώριστα. Ο στίχος του είναι η έκφραση του εαυτού του».
Και ένας άλλος μεγάλος κριτικός της λογοτεχνίας μας, λογοτέχνης και ο
ίδιος, χαρακτήρισε το έργο του Παλαμά ως μία αδιάκοπη, ποικιλόμορφη
και ποικιλόχρωμη αυτοεξομολόγηση.
Ο ΑΝΘΡΩΠΟΣ ΠΑΛΑΜΑΣ –ΤΑ ΠΑΙΔΙΚΑ ΤΟΥ ΧΡΟΝΙΑ
Εκείνο που χαρακτηρίζει τον Παλαμά σαν προσωπικότητα είναι η
παράξενη τραγική μοίρα του. Μια μοίρα που τον στιγμάτισε από τα
πρώτα παιδικά του χρόνια.
«Εφτά χρονών παιδάκι, συντριμμένη η βάρκα μου.
Ο θάνατος μας άρπαξε πατέρα και μητέρα και έκλεισε το σπίτι».
(Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου)
Ήταν ακριβώς η τρυφερή ηλικία που έχασε και τους δύο γονείς του, τον
έναν μετά τον άλλον μέσα σε πολύ σύντομο χρονικό διάστημα. Ένα
αστροπελέκι έπεσε στην παιδική ψυχή και δημιούργησε την
3
προσωπικότητα του Παλαμά. Μια μοίρα που θυμίζει ήρωα αρχαίας
τραγωδίας. Είναι αυτή ακριβώς η μοίρα που δημιούργησε το βάθος και
το πλάτος της Παλαμικής ψυχής.
Την αρχική μητρική και πατρική θαλπωρή και αγάπη διαδέχθηκε η
ορφάνια και η ερημιά. Η ανάμνηση αυτής της μακρινής ευτυχισμένης
εποχής είναι για τον ποιητή χαμένη μέσα στην αχλή του χρόνου. Ο ίδιος
εξομολογείται «……….και η μνήμη μου σαν όνειρο του ονείρου
πλέκει γλυκιά, μισοσβησμένη εικόνα μία μητέρα…».
Η πρόωρη αυτή απώλεια της γονεϊκής στοργής και προστασίας είχε σαν
αποτέλεσμα να αναπτυχθούν στην ψυχή του ποιητή από πολύ νωρίς δύο
αντίθετες ροπές. Από το ένα μέρος έχουμε ένα παιδί ντροπαλό,
αποτραβηγμένο από τα αγορίστικα παιχνίδια του ανταγωνισμού και από
το άλλο μέρος την ανάπτυξη μιας αντισταθμιστικής ανάγκης για μεγάλα
έργα και πράξεις. Εκείνο που δεν μπορεί να ζήσει στην πραγματικότητα
προσπαθεί να το βιώσει στο όνειρό του.
«Μα εγώ δειλός δεν ξέρω να ζήσω την μεστή ζωή που ζουν τα πλήθη,
τη ζουν και οι χωριστοί» μας εξομολογείται σε ένα άλλο ποίημά του. Ο
κόσμος λοιπόν του Παλαμά διχάζεται, χωρίζεται σε φανερό και σε
κρυφό. Στον τελευταίο καταφεύγει ο ποιητής όταν έχει ανάγκη από
τρυφερότητα και ασφάλεια. Ο κόσμος αυτός είναι ο κόσμος της
φαντασίας και των βιβλίων.
«Των παιδικών μου ωρών τυφλό σπατάλεμα ω βιβλία» μας
εκμυστηρεύεται ο ίδιος.
Η καταφυγή αυτή στα βιβλία γεννιέται από πολύ νωρίς, από τα πρώτα
παιδικά του χρόνια. Στο έργο του «Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου» μας
αφηγείται το ακόλουθο χαρακτηριστικό περιστατικό «……Στο σπίτι
που με οδήγησαν, του θείου μου, ορφανό από πατέρα και μητέρα,
παιδάκι εφτά χρονών παρουσιάστηκα κρατώντας ένα βιβλίο….Όταν
αράξαμε και βγήκα από το καΐκι και μας οδηγήσανε στο σπίτι του
θείου που θα μέναμε τον «Γεροστάθη» κρατούσα στο χέρι. Και
θυμούμαι τώρα πως τον κρατούσα επιδεικτικά και με ασυνήθιστη
σοβαρότητα για τα χρόνια μου. Ανέβηκα σπίτι, μας μπάσανε στη
σάλα, κάθισα στο τραπέζι μπροστά και άνοιξα το βιβλίο μου».
Μια σκιά βάραινε την ψυχή του Παλαμά στα παιδικά του χρόνια. Αυτό
το εκφράζει ο ίδιος ποιητικά όταν μας λέει «Ω ζωή μου εσύ, αζώητη
ζωή, ψόφια» (Από την ποιητική συλλογή «Βωμοί» Τίτλος «Γυναίκες»).
Επίσης ο ίδιος αφηγείται ότι «Από τότε που θυμάμαι τον εαυτό μου η
αφέλεια και η ξεγνοιασιά ξένες χαρές για μένα. Πάντα γυρισμένος
μέσα μου και συχνά-πυκνά κυνηγώντας την εντύπωση».
Η ΝΕΑΝΙΚΗ ΗΛΙΚΙΑ
4
Όταν ο Παλαμάς πέρασε την εφηβεία και μπήκε στα πρώτα χρόνια της
νεανικής του ζωής φάνηκε να ξεπερνάει τις τραγικές αντιφάσεις και τα
βάσανα της παιδικής του ηλικίας. Είναι τώρα που εκδίδει τις τρεις
πρώτες του ποιητικές συλλογές «Τα τραγούδια της πατρίδας μου», «Ο
ύμνος εις την Αθηνάν», και «Τα μάτια της ψυχής μου». Στα έργα αυτά
εκφράζεται, εκτός από την εξαιρετική λυρική του ευαισθησία και η
ευσυγκινησία της φαντασίας του. Εδώ ο ποιητής παραμένει απλός,
γαλήνιος, χωρίς εσωτερικές ψυχολογικές διαταραχές και μονομέρειες.
Είναι σχεδόν όμοιος με όλους τους άλλους ανθρώπους γύρω του.
Κοιμάται ακόμα μέσα του το ηφαίστειο που αργότερα θα ξεσπάσει και
θα του αναποδογυρίσει όλα τα στηρίγματα της κλασικής αυτής
ισορροπίας, όπως την είχε θερμά και αμέριμνα ως τότε τραγουδήσει. Η
ζωή του είναι ακόμα μια απλή απόλαυση χωρίς να δίνει σημάδια από τις
οσμές και τους καπνούς των μελλοντικών παθών που θα τον
συντροφεύσουν. Ο πόνος και η μυστική αγωνία που θα αυλακώσουν στο
μέλλον την ποίησή του αρχίζει να αχνοφέγγει στο ποίημά του
«Σύννεφο».
«Κανείς τι κρύβω μέσα στην καρδιά μου
Δεν είδε, αδέρφια, φίλοι, συγγενάδια,
Μήτε η γυναίκα, μήτε τα παιδιά μου,
Κανείς. Κι αν έχω και καρδιά-σκοτάδια……
Τη γέννησή μου δεν φεγγοβολούσε
Κανέν άστρο ψηλά στον ουρανό.
Στα βάθη του μονάχα αργοκυλούσε
σαν άπλαστο ένα γνέφος σκοτεινό» .
Η ΩΡΙΜΟΤΗΤΑ
Δεν ξέρουμε ποια θα ήταν η κατοπινή αντίληψη του Παλαμά για τη ζωή,
αν δεν είχε συγκλονισθεί κατάβαθα από τον θάνατο του μικρού του
Άλκη, που τον έκανε να γράψει την αριστουργηματική του συλλογή τον
«Τάφο». Αυτός ο πόνος όσο και αν πέρασε και αν λιγόστεψε με τα
χρόνια έφερε για πάντα τον Παλαμά σε πικρή γνωριμία με τον θάνατο, με
τον πόνο, με το σκοτάδι. Χάραξε στον λυρισμό του μια ουλή που κάθε
τόσο θα αναδίδει λυπητερούς τόνους. Σφράγισε τη μορφή του με μια
μόνιμη μελαγχολία. Αυτή η μελαγχολία θα σμίξει αργότερα με το πάθος
της ζωής, με το πάθος του ανικανοποίητου και θα αποτελέσει ένα από τα
κύρια ψυχολογικά γνωρίσματα του Παλαμικού λυρισμού. Παράλληλα
αυτή αποτελεί και την πηγή από την οποία αναβλύζουν τα σπουδαία
ποιητικά του αριστουργήματα όπως είναι «Η ασάλευτη ζωή», « Ο
δωδεκάλογος του γύφτου», «Οι Βωμοί», «Οι νύχτες του Φήμιου». Στα
έργα του αυτά προβάλει ολοζώντανη η ψυχή του ποιητή. Η ψυχή του
5
είναι η μόνη βέβαιη πραγματικότητα που ξεσκεπάζεται σε εμάς μέσα από
την ποίησή του. Έχει γραφτεί ότι ο Παλαμάς, συγκρινόμενος με δύο
άλλους σπουδαίους ποιητές μας, τον Σικελιανό και το Καβάφη, είναι η
πιο πολύπλευρη, η πιο πολυσύνθετη προσωπικότητα, η περισσότερο
προσφερόμενη για μια εξαιρετικά ενδιαφέρουσα ψυχανάλυση. Πίσω από
τον λυρικό ποιητή, τον μεγαλόπνοο οραματιστή, τον άτεγκτο,
προσεκτικό και εφευρετικό τεχνίτη του στίχου και του πεζού λόγου
φανερώνεται ο βαθύς στοχαστικός νους που όλα τα ψάχνει και τα ρωτά,
ο άνθρωπος που η έκτακτη ευαισθησία του απλώνεται έντονα από τα πιο
ατομικά ως τα πιο πλατύτερα εθνικά και πανανθρώπινα ενδιαφέροντα.
Στο ατομικό επίπεδο το κλειδί για την κατανόηση της προσωπικότητάς
του είναι το έργο του «Ασάλευτη ζωή». Εδώ εμφανίζεται ο ποιητής να
εκπορθεί τις εσώτατες κλειστές πύλες της ψυχής του και να τις ανοίγει
διάπλατα προς το ώριμο και καλά θρεμμένο από τη μελέτη πνεύμα. Στα
ποιήματα αυτά ο Παλαμάς έχει φτάσει στην απόλυτη συνειδητοποίηση
των ροπών της πολύπλευρης προσωπικότητάς του και μπορεί να βλέπει
μέσα του, χωρίς να δειλιάζει, το οριστικό πια και αμετάβλητο πρόσωπο
της μοίρας του. Η μοίρα του θα είναι για πάντα η ασάλευτη ζωή. Θα
είναι το ασκητικό του γραφείο πλημμυρισμένο με τα βιβλία όλων των
αιώνων. Θα είναι η φύση που τη βλέπεις σε ένα αντικρινό κυπαρίσσι
αλλά και η ανθρώπινη μοίρα και η ατομική μοίρα του ίδιου του ποιητή.
Χαρακτηριστικό είναι το πάρα κάτω απόσπασμα από την ποιητική
συλλογή του «Ασάλευτη ζωή-Εκατό φωνές».
«Αγνάντια στο παράθυρο. Στο βάθος
Ο ουρανός, όλο ουρανός, και τίποτα άλλο
Κι ανάμεσα ουρανόζωστο ολόκληρο
Ψηλόλιγνο ένα κυπαρίσσι. Τίποτα άλλο
Και ή ξάστερος ο ουρανός ή μαύρος είναι
Στη χαρά του γλαυκού, στης τρικυμιάς το σάλο
Όμοια και πάντα αργολυγάει το κυπαρίσσι
Ήσυχο, ωραίο, απελπισμένο. Τίποτα άλλο».
Στο ποίημα αυτό ξεπροβάλλει η ομορφιά και η ηρεμία της φύσης αλλά
όμως και η απελπισία του σκότους και του μηδενός. Το κυπαρίσσι είναι
ήσυχο και ωραίο αλλά εκείνο που απομένει για τον παρατηρητή ποιητή
είναι η απελπισία και το μηδέν.
Εδώ θαυμάζει κανείς τη δύναμη που έπρεπε να έχει ο άνθρωπος αυτός
για να ξεφύγει από την ψυχολογία της κατάθλιψης και της αυτοσυντριβής
και να φθάσει στα επίπεδα της έκστασης και των λυρικών θριάμβων. Από
το ένα μέρος έχουμε την παθητική μοίρα που την αποδέχθηκε ο ποιητής
στη ζωή του και από το άλλο μέρος την ατσαλένια βούληση του
ανθρώπου που μετουσίωσε αυτή την παθητική του μοίρα σε
6
αριστουργηματική ποιητική δημιουργία. Όπως γράφει ο Αντρέας
Καραντώνης «ο Παλαμάς αναδεικνύεται μέσα από την ποίησή του
και τη ζωή του ως άνθρωπος πληθωρικός, βίαιος, υστερικός,
διασπαστικός, κυκλικός, ευκολομετάβλητος, επιθετικός και
τρυφερός, υμνωδός και σατυριστής, χαμογελαστός και οργίλος,
αισιόδοξος και πεσσιμιστής, ναρκωμένος από τα βιβλία μα και
διψώντας λάγνα για ζωή και για σάρκα, καθιστικός σαν παράλυτος
και έξαφνα τιναγμένος στην αγορά σαν αστροπελέκι εναντίον των
κάθε λογής παρανόμων».
Ο Παλαμάς μέσα από αυτόν τον τραγικό υπαρξιακό διχασμό του
ξαναβρήκε τον δρόμο του προς την ενότητα οδηγημένος από το φως της
φαντασίας και της ποίησης, όπως μας εξηγεί ο ίδιος ο ποιητής.
«Μες στης φαντασίας μου τα τετράπλατα
Όλυμπος και Τάρταρα όλα χορεύουν»
(Δωδεκάλογος του Γύφτου)
Και ο Μάρκος Αυγέρης στο έργο του «Η πολυμέρεια του Παλαμά» μας
λέει ότι η φαντασία του ποιητή είναι τόσο απέραντη, ώστε μέσα της
χωράει τα πάντα. Τα άυλα και τα υλικά. Τα άχραντα και τα ακόλαστα.
Τα αγκαλιάσματα της πόρνης και τους στεναγμούς της κόρης.
Μέσα στην ποίηση βρήκε το μέτρο και την αρμονία που του έλειπε στην
πραγματική ζωή. Η ποίηση έγινε γι’αυτόν ή ίδια η ζωή, όπως μας
εξομολογείται ο ίδιος «…Η ποίησή μου είναι η ιστορία της ζωής που
έζησα και μαζί της ζωής που ήθελα να ζήσω», όπως ανέφερα πάρα πάνω.
Μέσα στο όνειρο λοιπόν της ποιητικής δημιουργίας βίωσε ο Παλαμάς τη
ζωή που ήθελε να ζήσει και από τη συμβολική δύναμη της τέχνης του η
ποίηση μας χάρισε έναν εθνικό ποιητή του μεγέθους του Κωστή Παλαμά.
