Η ΦΙΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΥΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ

     Η ΦΙΛΙΚΗ ΚΑΙ ΑΛΛΕΣ ΜΥΣΤΙΚΕΣ ΕΤΑΙΡΕΙΕΣ. 

 (Ομιλία του Τάκη Τσονάκα στο Φιλολογικό βραδινό της Δευτέρας  26ης Νοεμβρίου 2018 στη Δημοτική ΒιβλιοθήκηΠατρών στο πλαίσιο των Φιλολογικών Βραδινών...)

 "Προς το τέλος του 1814 τρεις ποταποί Έλληνες φίλοι εις την Οδέσσαν, Μανόλης Ξάνθος Πάτμιος, Νικόλαος Σκουφάς Αρτινός, και Ιωάννης Τσακάλης Ιωαννίτης, σύστησαν την γνωστήν εταιρείαν των φιλικών, σκοπεύοντας με αυτήν να απατήσουν τους έλληνες, να τους αποκαταστήσουν και να τους ελευθερώσουν από τους Τούρκους. Όθεν θεσπίζοντας εις αυτήν θρησκευτικές ιεραρχίες και τάξεις και βαθμούς και σύμβολα και ονομάζοντας αρχήν την κεφαλήν της (η οποία ήταν μεν μυστικωτάτη, εψιθυρίζονταν όμως, ο Αυτοκράτορας της Ρωσίας, Αλέξανδρος), αναχώρησεν απόστολος ο μεν Ξάνθος εις Κωνσταντινούπολιν, ο δε Σκουφάς και Τσακάλης εις Μόσχαν και παρατηρώντας και προσέχοντας, εκατηχούσαν όσους εδίδονταν και οι κατηχούμενοι εκατηχούσαν άλλους και εξής όλοι δηλαδή πλανώμενοι και πλανώντας......"

Με αυτόν τον τρόπον περιγράφει την γέννηση της Φιλικής Εταιρείας ο Αθανάσιος Χριστόπουλος στα "Πολιτικά παράλληλα" το 1833. Ο Χριστόπουλος ήταν εκφραστής των συντηρητικών κύκλων, ήταν επιφυλακτικός μπροστά στην πατριωτική έκσταση που συνεπήρε τους έλληνες, ακόμη και αυτούς τους ηγεμόνες που εξουσίαζαν τα παραδουνάβια εδάφη για λογαριασμό των Τούρκων.

Την στάση αυτή οι μελετητές την αποδίδουν στους δεσμούς που είχαν οι Φαναριώτες με το Τουρκικό Φεουδαρχικό καθεστώς και με το όμοιο των ηγεμονιών του Δούναβη, δεσμοί που τους εμπόδιζαν να δεχθούν την αφύπνιση των λαών της Ευρώπης και να δείξουν αρχικά συμπάθεια στην ιδέα της εθνικής ανεξαρτησίας. Ήταν όμως ώριμο το Ελληνικό έθνος για να επαναστατήσει; Στο  ερώτημα αυτό οι επιφανέστεροι των Ελλήνων απαντούσαν: Όχι. Μάλιστα τέσσερεις εξέχοντες Έλληνες οι οποίοι τα τελευταία κρίσιμα  πριν από τον αγώνα  χρόνια, κατοικούσαν εκτός Ελλάδος, οι Ιωάννης Καποδίστριας, Αδαμάντιος Κοραής, ο μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, είχαν δυσμενή γνώμη για την "Φιλική Εταιρεία". Και οι τέσσερεις αποδοκίμαζαν την Εταιρεία και τις ενέργειες της,  γιατί πίστευαν ότι δεν είχε έλθει ακόμη η ώρα για την απελευθέρωση της Ελλάδας. Νόμιζαν ότι έπρεπε να προηγηθεί η πνευματική άνοδος και η διαφώτιση του έθνους και μετά να ακολουθήσει η πολιτική αναγέννηση. Ο Καποδίστριας αν και γνώριζε την κίνηση της "Φιλικής Εταιρείας", ποτέ δεν έγινε μέλος αυτής και δεν δίσταζε σε κάθε ευκαιρία να αποδοκιμάζει την κίνηση αυτή. Και βέβαια είναι αλήθεια ότι ο Αλέξανδρος Υψηλάντης σε επιστολή που έστειλε το 1827 στον τσάρο Νικόλαο γράφει ότι ο Καποδίστριας ήταν σε πλήρη γνώση των ενεργειών του ως αρχηγού της "Φιλικής Εταιρείας" και ακόμη ότι ενθάρρυνε αυτόν κρυφά "ίνα επιχειρήσει την επανάστασιν και ουδένα δισταγμόν δείξη περί της επιτυχίας". Αλλά και αυτά αν είναι αληθινά δεν αλλάζουν τα αισθήματα του Καποδίστρια προς την "Φιλική Εταιρεία", τα οποία πολλές φορές, ποικιλοτρόπως εκδήλωνε. Είναι γνωστό ότι όταν βρισκόταν στο συνέδριο των κρατών της "Ιεράς συμμαχίας", στην  Laybach, και πληροφορήθηκε την έκρηξη του κινήματος στις Ηγεμονίες, λυπήθηκε πάρα πολύ και είπε: "Ιδού μία πρόωρος επανάστασις, η οποία θα καταστρέψει όλας μου τας προσπαθείας δια τη μελλοντικήν ευτυχίαν της Ελλάδος". Ο Κοραής ήταν ακόμη περισσότερο δυσμενής γιατί όπως νόμιζε ήταν πρόωρα για να επαναστατήσουν οι Έλληνες. Σε αχρονολόγητη επιστολή του προς τον Αλέξανδρο Βασιλείου που γράφτηκε λίγα χρόνια πριν την επανάσταση γράφει: " ... Εις τας παρούσας περιστάσεις είναι αδύνατον και δια την ανεπιστημοσύνην του Έθνους και διότι εγεννήθη άνθρωπος (ο Ναπολέων), όστις δεν θέλει πλέον αφήσει τίποτε να γένη χωρίς αυτού. Χρειάζεται, φίλε, πεντήκοντα τουλάχιστον ακόμη ετών παιδείαν το Γένος, δια να έλθει εις κατάστασιν να κατορθώσει τίποτε αυτοκινήτως και αυτουργώς....". Τα ίδια επαναλαμβάνει αργότερα, σκεπτόμενος πλέον εν ψυχρώ, στην αυτοβιογραφία του που εκδόθηκε στο Παρίσι: " ... Εις τούτο μόνον ηπατήθην, ότι η κατά του τυράννου επανάστασις, την οποίαν έθετεν ο λογισμός μου περί τα μέσα της παρούσης εκατονταετηρίδος, συνέβη τριάκοντα χρόνους αρχύτερα. Ότι δε συνέβη παρά καιρόν, εφάνηκε από την θρασύτητα των αρχηγών της επαναστάσεως ... και από την έπειτα μέχρι της σήμερον αφρονεστάτην διαγωγήν πολλών πολιτευομένων εις την Ελλάδα ...) Περισσότερο σαφής και κατηγορηματικός εκφράστηκε κατά της "Φιλικής Εταιρείας" και των αποστόλων της ο  μητροπολίτης Ουγγροβλαχίας Ιγνάτιος. Στο υπόμνημα του το επιγραφόμενο: "Παρατηρήσεις εις την παρούσαν κατάστασιν της Πελοποννήσου", το οποίο συνέταξε στην Πίζα στις 20 Μαΐου 1821, έγραψε: " Αν οι Γραικοί είχαν όλα τα δίκαια δια να επιθυμώσι την ανεξαρτησίαν των και δια να προσπαθήσωσι να απιτινάξωσι τον σκληρόν ζυγόν της οθωμανικής διοικήσεως ..., αν το κίνημα των είναι δίκαιον και ο σκοπός αξιέπαινος, ήταν επίσης δίκαιον και αναγκαίον, πριν επιχειρισθώσιν εν έργον τόσον τολμηρόν και κινδυνώδες, να εξετάσωσι τας δυνάμεις των, να παραβάλωσι τα μέσα των με τα του εχθρού και να κάμωσι μίαν ετοιμασίαν ανάλογον με το κίνημα των, έπρεπε να λάβωσι μέτρα, ώστε να γενή η βλάβη του Γένους όσον το δυνατόν ολίγη. ....". Προς τους εφόρους της "Φιλικής Εταιρείας" που ευρίσκοντο στην Οδησσό και του ζήτησαν πληροφορίες για την κατάσταση στην Ελλάδα γράφει στις 26 Δεκεμβρίου του 1821: "Ζητήτε ειδήσεις της πατρίδος σας αλλά τίνες να γράψωσι; Προς τίνα; Και διατί; Οι συμπατριώτες μας ηπατήθηκαν και βλέπουν ότι κινδυνεύει η ύπαρξις των. Ποίοι τους ηπάτησαν; Δεν το ηξεύρω. Οι ψευδαπόστολοι τους εβεβαίωσαν, ότι είναι σύστημα από τους πρωτίστους του Γένους, ότι είναι χρήματα, ότι δεν έχουν ειμή να κινηθώσι και ότι τα άλλα όλα είναι άλλων φροντίς. ...". Στο ίδιο πνεύμα κινείτο και ο Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, όταν τον Οκτώβριο του 1821 έγραφε από το Μεσολόγγι στον Δημήτριο Υψηλάντη, που βρισκόταν στην Πελοπόννησο: "... Η εκλαμπρότης της εγνώρισε και δεν είναι χρεία να την ειπώ, ότι ο αυτάδελφος της ηπατήθη από ανθρώπους, εις τους οποίους δεν έπρεπεν ούτε ακρόασιν να δώσει. Ο  Ιγνάτιος και άλλοι πολλοί, εν οις και εγώ, προείδομεν το κακόν, όταν εκ φήμης ηκούσαμεν, ότι γίνονται διάφορα κινήματα. ...". Την ίδια εποχή 26 Οκτωβρίου 1821, γράφει στους αδελφούς Κουντουριώτες για τις σχεδόν ανυπέρβλητες δυσχέρειες του αγώνα, έγραφε: ".... Ας όψωνται όσοι ακρίτως έρριψαν το έθνος εις τον παρόντα αγώνα, προτού το προετοιμάσωσιν, ως έδει, και αφού το έρριψαν, ούτε οι ίδιοι εστοχάσθησαν πως να το σώσουν, ούτε τους συμβουλεύοντας αυτούς ήκουσαν, και την ένωσιν του έθνους εμπόδισαν εις ίδια τέλη διεγείροντες τον αμαθή λαόν και φέροντες σκάνδαλα, ενώ έπρεπε να φανώσι μεσάζοντες και κήρυκες της παύσεως των παθών και της ενώσεως των μικρών και μεγάλων, των δυνατών και αδυνάτων ...".

Παρά τις γνώμες αυτές των παραπάνω αναφερθέντων εξεχόντων ομογενών και των τυχόν αναποφάσιστων, οι Έλληνες, άφησαν τους δισταγμούς τους ευθύς μόλις κηρύχτηκε η επανάστασης και ετάχθησαν ψυχή και σώμα υπέρ του απελευθερωτικού αγώνα. Οποιαδήποτε επιφύλαξη ή καχυποψία δεν μπορούσε να ανατρέψει το διογκούμενο ρεύμα της εθνικής αφύπνισης, που ενισχύετο γοργά από τους Έλληνες της διασποράς. Ο ευρωπαϊκός διαφωτισμός, η ιδέα του εθνικού κράτους, η ανακάλυψη εκ νέου της αρχαίας ελληνικής σκέψης, η ανάγκη για σύνδεση με ένα μακρινό παρελθόν, η άνοδος των μικρεμπόρων και η δημιουργία μιας τάξης μορφωμένων Ελλήνων χωρίς περγαμηνές ευγενών, συντελούσαν στην ανατροπή της υπάρχουσας κατάστασης. Η "Φιλική Εταιρεία" ήταν μια από τις πολλές μυστικές επαναστατικές εταιρείες που εμφανίστηκαν σε ολόκληρη την Νότια και Ανατολική Ευρώπη κατά το Α΄ τέταρτο του 19ου αιώνα και επιδίδονταν σε συνωμοτικές ενέργειες με στόχο την επικράτηση ποικίλων πολιτικών, κοινωνικών και εθνικιστικών ιδεολογιών.  Γεννήθηκε στις 14 Σεπτεμβρίου του 1814 στην Οδησσό από τον Νικόλαο Σκουφά, τον Αθανάσιο Τσακάλωφ και τον Εμμανουήλ Ξάνθο, οι οποίοι έλαβαν την αρχική απόφαση για την οργάνωση της επανάστασης.

Πριν  από την "Φιλική Εταιρεία" υπήρξαν και άλλες ελληνικές μυστικές οργανώσεις, από τις οποίες η πιο γνωστή είναι το "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον".  Ιδρύθηκε στο Παρίσι το 1809, με σκοπό την πνευματική αναγέννηση και διαφώτιση των Ελλήνων και να προστατεύει τα συμφέροντα των Ελλήνων του Παρισιού,  αλλά κυρίως για την προετοιμασία της εξέγερσης των Ελλήνων ενάντια στους Τούρκους. Ιδρύθηκε από τον εκ Θεσσαλονίκης Γρηγόρη Ζαλίκη, λόγιο άνδρα και διπλωματικό εκπρόσωπο του ηγεμόνα της Βλαχίας Σκαρκλατο Καλλιμάχη.  Γεννήθηκε το 1776 στη Θεσσαλονίκη, σπούδασε στο  Βουκουρέστι και από το 1802 εγκαταστάθηκε στο Παρίσι.  Ασχολήθηκε με τα γράμματα και συνέταξε μάλιστα, δύο λεξικά, ένα  απλοελληνικό και ένα γαλλικό. Εξαιτίας των ενασχολήσεών του ήρθε σε επαφή και συνδέθηκε με πολλούς Γάλλους ελληνιστές και άλλους φιλέλληνες, μεταξύ των οποίων και με τον κόμη Μαρία - Γαβριήλ - Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ, αρχαιολόγο, που είχε διατελέσει πρεσβευτής της Γαλλίας στην Κωνσταντινούπολη και ήταν  σημαντικό μέλος  της οργάνωσης.  Τα μέλη υποχρεώνονταν να υποστούν την πολύπλοκη τελετή μυήσεως, έφεραν μυστικούς αριθμούς, ταυτότητες και φορούσαν ένα χρυσό δαχτυλίδι με το σύμβολο της οργάνωσης - δύο χέρια ενωμένα, τα οποία περιβάλλονταν από τα αρχικά ΦΕΔΑ που σήμαιναν "Φιλίας Ελληνικός Δεσμός Άλυτος".   Μέλος του “Ελληνόγλωσσου Ξενοδοχείου” ήταν, ευθύς εξαρχής, και o  Αθανάσιος Τσακάλωφ από τα Γιάννενα, που είχε έρθει στο Παρίσι για να σπουδάσει τις φυσικές επιστήμες. Συμμετείχε στην πενταμελή επιτροπή που συνέταξε το καταστατικό και αποδείχθηκε ιδιαίτερα δραστήριος στη διάδοση των σκοπών της εταιρείας σε κέντρα του ελληνισμού εκτός του Παρισιού, κυρίως δε στις παραδουνάβιες ηγεμονίες και στη Ρωσία. Μετά την πτώση του Ναπολέοντα το «Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον», το οποίο μέχρι τότε διατηρούσε “κατάστημα” στην οδό Μονσιέ του προαστίου του Αγίου Γερμανού (Σαιν Ζερμαίν), άρχισε να παρακμάζει, όχι μόνο διότι στερήθηκε την υψηλή προστασία που είχε προηγουμένως, αλλά και διότι οι Βουρβόνοι, που επανήλθαν στην εξουσία, δεν διέκειντο ευνοϊκά απέναντι στις μυστικές Εταιρείες, τις οποίες άλλωστε καταδίωκε η "Ιερή Συμμαχία". Μάλιστα ο Ζαλίκης αναγκάσθηκε να μετοικήσει για ένα χρονικό διάστημα στο  Λονδίνο. 

Στον 18ο αιώνα οι Έλληνες σπάνε τα δεσμά της κλειστής οικονομίας και αναπτύσσοντας την εμπορευματική παραγωγή αποκτούν εθνική συνείδηση - διεργασία η οποία ολοκληρώνεται με την επανάσταση του 1821. Η τελευταία δεκαετία του 18ου αιώνα και οι δύο πρώτες του 19ου αιώνα είναι χρόνια κρίσιμα και σημαντικά για τον ελληνισμό. Οι κοινωνικοπολιτικές συνθήκες στην Ευρώπη και στην Βαλκανική, ιδιαίτερα μετά τον Ρωσοτουρκικό πόλεμο, δείχνουν πως το υπόδουλο έθνος προχωρεί σιγά - σιγά προς την απελευθέρωση του.

Αλλά και πριν από το "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον" οι μεγάλες και ανυπόφοροι θλίψεις των υποδούλων και η μεγάλη ιδέα η οποία μαζί με τον εθνικό διαφωτισμό γιγαντώθηκε από τα μέσα του 18ου αιώνα, διαπότισε μεγάλα στρώματα του λαού και υπήρξαν οι κινητήριες δυνάμεις, οι οποίες ώθησαν κατά καιρούς ονειροπόλους Έλληνες να συμπτύξουν μυστικές εταιρείες, με σκοπό την συντήρηση της εθνικής συνείδησης και της ορθόδοξης πίστης του λαού αλλά και την προπαρασκευή του έθνους προς γενική εξέγερση κατά του δυνάστη.

Τελικός σκοπός των τολμηρών εκείνων πατριωτών, ήταν η εθνική ανεξαρτησία όσο το δυνατόν μεγαλύτερου τμήματος του ελληνικού χώρου και η πολιτική ελευθερία του λαού.

Αξιόπιστες ιστορικές ενδείξεις επισημαίνουν την ύπαρξη πατριωτικής εταιρείας στην υπόδουλο Ελλάδα προ των αρχών του 18ου αιώνα. Ο  από την Μυτιλήνη κληρικός Σεραφείμ Πωγωνάτος, όταν συνελήφθη στην Ρωσία το 1732 κατέθεσε στο δικαστήριο ότι προ του 1700 ακόμη είχε συσταθεί στην Ελλάδα μυστική εταιρεία, επιδιώκουσα την απελευθέρωση του ελληνικού έθνους "εις αρμόδιον καιρόν".

Την ίδια περίπου εποχή, πολλοί πρόκριτοι στην Ελλάδα, ενθαρρυμένοι από το πολιτικό πρόγραμμα του Μεγάλου Πέτρου περί της τύχης της Ανατολής, οργανώνονταν μυστικά κάτω από τα μάτια των Τούρκων, υποσχόμενοι με όρκο αμοιβαία βοήθεια κατά του τυράννου δια τους εαυτούς των και τα παιδιά των μέχρι της αναμενόμενης εθνικής απελευθέρωσης.

Στην Μάνη αναφέρεται η ύπαρξη μεταξύ των προκρίτων μυστικής εταιρείας αντιπρόσωποι της οποίας έφθασαν μέχρι την Αικατερίνη Β΄, ζητούντες βοήθεια και προστασία. Η συνωμοτική δραστηριότητα των Ελλήνων βρήκε πεδίο ανάπτυξης κυρίως εκτός των ορίων της υποδούλου χώρας, στα ευρωπαϊκά κράτη, όπου δια λόγους πολιτικούς ή αισθηματικούς ήταν συμπαθής η υπόθεση των Ελλήνων, στις παραδουνάβιες ηγεμονίες, όπου η κυριαρχία του Σουλτάνου ήταν ψιλή και σκιώδης και όπου το ελληνικό στοιχείο αφού αναπτύχθηκε οικονομικά και πνευματικά δέσποζε στον ντόπιο πληθυσμό, επίσης μεταξύ των ελληνικών παροικιών πού ήκμαζαν στο εξωτερικό και μάλιστα σε πολλές πόλεις και λιμάνια της απέραντης αυτοκρατορίας των Αψβούργων, σε πείσμα της φιλοτουρκικής πολιτικής της επίσημης εξουσίας.

Στην αγία Ρωσία, όπου επί Μεγάλου Πέτρου και των διαδόχων του, κάθε κίνηση κατά των Τούρκων ήταν ευπρόσδεκτη, οι Έλληνες καλυπτόμενοι πίσω από τα Ρώσικα πολιτικά σχέδια περί επεκτάσεως της Ρωσικής κυριαρχίας μέχρι του Αιγαίου,  είχαν την δυνατότητα να εργάζονται συνωμοτικά για την εθνική υπόθεση.

Είναι γνωστό ότι στην Μόσχα επί Αικατερίνης Β΄ ο ιατρός Πέτρος Μελισσηνός ίδρυσε μυστική εταιρεία και υπέθαλπε σχέδια για την απελευθέρωση της Ελλάδας.

Στις Παραδουνάβιες Ηγεμονίες υπήρξαν άριστες συνθήκες για την ανάπτυξη ελληνικών απελευθερωτικών κινήσεων και την θεμελίωση αναλόγων πολιτικών σχεδίων.  Τόσο οι Έλληνες ηγεμόνες και οι αυλές τους, όσο και το πλήθος των Ελλήνων εμπόρων δημιούργησαν στην Βλαχομπογδανίαν μια θαυμάσια πνευματική άνθηση και κατά την μορφή και κατά την ουσία ελληνική. Η συστηματική καλλιέργεια των αρχαίων ελληνικών γραμμάτων, στις σχολές του Βουκουρεστίου, του Ιασίου κλπ. επανέφεραν στο νου των Ελλήνων έντονο τον πόθο της δημιουργίας ελεύθερου ελληνικού κράτους στην κυρίως Ελλάδα.

Στον κύκλο των προσπαθειών αυτών περιλαμβάνεται και η ίδρυση από τον ηγεμόνα της Βλαχίας Αλέξανδρο Μουρούζη της ελληνικής λέσχης "Αλέξανδρος" στην Ερμανούπολη της Τρανσυλβανίας το 1777.  

Το έτος 1780 συναντάμε στο Βουκουρέστι την "Εταιρεία των Φίλων", ελληνική μυστική απελευθερωτική οργάνωση στην οποία μετείχαν πλην των Ελλήνων και ντόπιοι Βλάχοι. Μέλος ιδρυτικό αυτής υπήρξε και ο Ρήγας Φεραίος. Ο ηγεμών της Βλαχίας Αλέξανδρος Μαυροκορδάτος, ο Φιραρής, μετά την φυγή του από τις ηγεμονίες ίδρυσε στην Ρωσία το 1787 την εταιρεία "Φοίνιξ" με σκοπό την απελευθέρωση των υποδούλων λαών από την Οθωμανική Αυτοκρατορία.  Αυτός πρώτος κατά τα έτη της ηγεμονίας του (1785 - 1786) φέρεται ότι μύησε στα πατριωτικά σχέδια τον Ρήγα Φεραίο, ο οποίος τον ακολούθησε για λίγο κατά την φυγή του. Ο ίδιος ο Φεραίος μύησε μεταγενέστερα το 1807, στα σχέδια του και τον πρώην ηγεμόνα Κωνσταντίνο Υψηλάντη, πατέρα του Αλέξανδρου Υψηλάντη, βραδύτερα δε το 1812 και τον άρτι αφιχθέντα στη Ρωσία Ιωάννη Καποδίστρια. Η εταιρεία αυτή του Αλέξανδρου Μαυροκορδάτου - Φιραρή διαδόθηκε γρήγορα στην Μολδοβλαχία, στην Κωνσταντινούπολη, στην Στερεά και Νησιωτική Ελλάδα και από αυτήν προφανώς εμπνεύστηκε ο Ρήγας για να ιδρύσει στο Βουκουρέστι νέα μυστική εταιρεία στις ίδιες βάσεις. Γνωστές σήμερα μυστικές εταιρείες σε διάφορες πόλεις της Ευρώπης είναι οι: "Ρόπαλον του Ηρακλέους",  "Εταιρεία της Αθηνάς",   "Εταιρεία των Καλών Φίλων",  "Εταιρεία των Φίλων", τέλος στην Κωνσταντινούπολη ιδρύεται από τον Ηλία Χρυσοσπάθη η «Εταιρεία των Καλών Εξαδέλφων»  που συνυπάρχει για μικρό χρονικό διάστημα με την Φιλική Εταιρεία πριν να απορροφηθεί τελικά από αυτήν. Οι εταιρείες  αυτές έχουν άμεση εξάρτηση ή σχέση με την εταιρεία που ίδρυσε ο Ρήγας. Η θαυμάσια ενεργητικότητα του Βελεστινλή, τα καινοφανή περί των λαών της Βαλκανικής και γενικότερα της Ανατολής σχέδια του, τα ποικίλα πεζά και έμμετρα κηρύγματα του προς τους υπόδουλους, η χάρτα και ο Θούριος και η "Πολιτική Διοίκηση", και τα λοιπά πνευματικά του δημιουργήματα, η συνωμοτική δραστηριότητα της εταιρείας του και των παραρτημάτων αυτής, τέλος το τραγικό του μαρτύριο, προκάλεσαν στις καρδιές των Ελλήνων ζωηρά και ελευθέρια αισθήματα και την αμετάκλητη απόφαση της εκδίκησης. Για τούτο ο Ρήγας τοποθετήθηκε στην κορυφή των πάσης φύσεως εταιριστικών κινήσεων των Ελλήνων για την εθνική τους ελευθερία και δικαίως θεωρείται ο μέγας εθναπόστολος και ο σπουδαιότερος από τους προδρόμους της "Φιλικής Εταιρείας". 

Στο Παρίσι σημειώθηκε αξιόλογη φιλελληνική δραστηριότητα κάποιων επιφανών Γάλλων και λίγων Ελλήνων, οι οποίοι συναθροίζονταν στο σπίτι της Κύπριας λογίας Ελισάβετ Λουμάκη - Chenier, η οποία ενέπνευσε προφανώς στον υιό της, τον μεγάλο ποιητή Ανδρέα Chenier και σε άλλους γνωστούς Γάλλους συγγραφείς την αγάπη τους για την Ελλάδα. Η κίνηση αυτή των Παρισίων γίνεται περισσότερο συγκεκριμένη και σαφής μετά τον θάνατο της  Ελισάβετ   Chenier, όταν ανέλαβε την πρωτοβουλία, όπως ελέχθη και παραπάνω  ο Μακεδόνας Γρηγόρης Ζαλίκης υπό την προστασία του Γάλλου διπλωμάτη και αρχαιολόγου Ωγκύστ ντε Σουαζέλ Γκουφιέ. Ο Ιωάννης Φιλήμων στο ιστορικό του δοκίμιο περί της ελληνικής επανάστασης, έδωκε αξιόλογα αν και όχι επαρκή στοιχεία, περί της φιλελληνικής εκείνης οργάνωσης των Παρισίων.

Η στο Παρίσι "Ελληνική Εταιρεία" ιδρυθείσα το 1809 και το "Ελληνόγλωσσο Ξενοδοχείο" της αποτελούν τους πλησιέστερους προδρόμους της "Φιλικής Εταιρείας" του 1814. Ένας τουλάχιστον των εταίρων της πρώτης, ο Αθανάσιος Τσακάλωφ, υπήρξε εκ των ιδρυτών της δευτέρας. Οι δύο αυτές εταιρείες έχουν πολλά κοινά χαρακτηριστικά στις προσωνυμίες, τα σύμβολα και τους όρους, την διαδικασία της κατήχησης κλπ. ώστε στην Οδησσό η ιδρυθείσα "Φιλική Εταιρεία" θεωρήθηκε από κάποιους ως απλή αναμόρφωση της "Εταιρείας των Παρισίων". Κατά την εποχή αυτή δρουν στην Ιταλία μυστικές εταιρείες με σκοπό την εξέγερση του Ιταλικού λαού, κατά του Αυστριακού δυνάστη. Από αυτούς προφανώς εμπνευσμένοι και οι Έλληνες της Ιταλίας, σχηματίζουν μικρές συνωμοτικές ομάδες υπέρ της απελευθέρωσης της δικής τους πατρίδας.

Στο Λιβόρνο, τον μεγάλο εμπορικό λιμένα της Μεσογείου, μαρτυρείτε μεταξύ των μελών της ακμαίας Ελληνικής Παροικίας ζωηρή εταιριστική κίνηση, η οποία είχε αναπτυχθεί πολύ στις αρχές του 19ου αιώνα.

Την εποχή αυτή υπάρχει στην Κέρκυρα η "Εταιρεία των Φίλων" ευρισκομένη σε στενή επαφή μετά των εταιρειών του Παρισιού και Λιβόρνου.  Την ίδια εποχή εμφανίζεται στη Βιέννη η «Εταιρεία των 5» ή «της Σιωπής των Ελλήνων» που θεωρείται αδελφή της ιταλικής εταιρείας των Καρμπονάρων,  στην οποία μετέχει και ο εν Ιταλία ευρισκόμενος ποιητής Ανδρέας Κάλβος. Η αστυνομία στην Βενετία, όπως πληροφορούμεθα από έγγραφα της, έχει επισημάνει την ύπαρξη της μυστικής εταιρείας   "Εταιρεία των πέντε" ή "Σιωπή των Ελλήνων", η οποία ενομίζετο υπό των Αυστριακών ως αδελφή της εταιρείας των Ιταλών Καρμπονάρων αποβλέπουσα στην ανεξαρτησία της Ελλάδας. Ας σημειωθεί και ότι το 1812 ιδρύεται στο Παρίσι η εταιρεία «Αθηνά»    

Στην καρδιά της Ελλάδας, στην Αθήνα, ιδρύθηκε αρχικά η "Φιλαθηναϊκή Ακαδημία" και αργότερα το 1813  η "Φιλόμουσος Εταιρεία"  πρώτα στην Αθήνα, μετά στην Βιέννη και μετά τη διάλυσή της εκεί από τον Μέττερνιχ, στο Μόναχο. Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" πολλά οφείλει στις δραστηριότητες του Ιωάννη Καποδίστρια που βρίσκεται για αυτό τον σκοπό σε επαφή με μία ιδιαίτερα σημαντική επτανησιακή προσωπικότητα, τον Διονύσιο Ρώμα.

 Αμφότερες προβάλλουν μορφωτικούς και εκπαιδευτικούς σκοπούς, όπισθεν των οποίων εκρύπτετο η επιδίωξη του μεγάλου εθνικού πόθου των Ελλήνων.

Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" των Αθηνών έδωσε μετά από λίγο (1814) αφορμή στους ευρισκόμενους στην Βιέννη μεγάλους Έλληνες Ιωάννη Καποδίστρια, Ιγνάτιο Μητροπολίτη Ουγγροβλαχίας και Άνθιμο Γαζή να οργανώσουν την νέα "Φιλόμουσο Εταιρεία" της οποίας έδρα υπήρξε η Βιέννη αρχικά και αργότερα το Μόναχο, της οποίας το εκπαιδευτικό και εθνικό έργο είναι τεράστιο. Η "Φιλόμουσος Εταιρεία" της Βιέννης (όπως και η στο Παρίσι "Ελληνική Εταιρεία") εθεωρήθη από πολλούς ερευνητές ότι έχει άμεση σχέση με την "Φιλική Εταιρεία".  

Στη σύγχυση αυτή συνέβαλαν και οι ίδιοι οι ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας" διότι  διέδιδαν  επίτηδες μεταξύ των Ελλήνων - πλην των άλλων υπερβολών - ότι η "Φιλόμουσος Εταιρεία" ήταν διακλάδωση της δικής τους και ότι τα πρόσωπα τα εμφανιζόμενα στην πρώτη ήσαν οι αθέατοι υποκινητές της δευτέρας. Ο ίδιος ο Καποδίστριας ηδυνήθη να διαπιστώσει - καθώς αναφέρει στην αυτοβιογραφία του - ότι πράγματι οι αρχηγοί της "Φιλικής Εταιρείας" "προσύλκησαν πλήθος προσηλυτών βεβαιούντες αυτούς ότι η εν Βιέννη εγκαινιασθείσα συλλογή συνδρομών υπέρ των ιδρυμάτων δημοσίας εκπαιδεύσεως είχε σκοπό την απελευθέρωση της Ελλάδος μέσω μυστικής εταιρείας και ότι ο Αυτοκράτωρ της Ρωσίας ενέκρινε και ενεθάρρυνε το έργο τούτο". Εντούτοις και ο Καποδίστριας αναγκάστηκε εκ των πραγμάτων να δεχθεί ότι η σύσταση της "Φιλόμουσου Εταιρείας" στην Βιέννη και ο υπέρ αυτής γενόμενος έρανος υπήρξε μια των "τυχαίων αφορμών" του σχηματισμού της μυστικής εταιρείας της Οδησσό.

Αλλά ούτε η "Φιλόμουσος Εταιρεία" της Βιέννης, ούτε η "Ελληνική Εταιρεία" των Παρισίων, ούτε οι προ αυτών μικρές ή μεγάλες εταιριστικές οργανώσεις των Ελλήνων και των Φιλελλήνων υπήρξαν,  κατά την γνώμη μου τυχαίες αφορμές, αλλά αυτές αύται ήταν οι ρίζες της μεγάλης "Εταιρείας των Φιλικών". Μεταξύ αυτής και  εκείνων υπάρχει ηθική συνέχεια και αλληλουχία, εφόσον τις οργανώσεις αυτές διείπε το αυτό πνεύμα της μεγάλης ιδέας του ελληνισμού και εφόσον εξ αρχής ένας ήταν και παρέμενε αναλλοίωτος ο αντικειμενικός αυτών σκοπός: η εθνική απελευθέρωση των Ελλήνων.

Στις Παραδουνάβιες ηγεμονίες, στους κύκλους των Φαναριωτών πριγκίπων δημιουργείται μια φωτισμένη αριστοκρατία Ελληνική, η παιδεία απλώνεται ολοένα και σε περισσότερα στρώματα, σχολεία ιδρύονται και παλαιά ανανεώνονται, ξένα επιστημονικά βιβλία μεταφράζονται, η συζήτηση γύρω από το γλωσσικό ζήτημα εντείνεται καθώς και η σύγκρουση ανάμεσα στην εκκλησία και διανόηση. Το εξαγωγικό εμπόριο βρίσκεται σε άνθηση, περνά σε μεγάλο ποσοστό στα χέρια των Ελλήνων. Οι Έλληνες ιδρύουν αντιπροσωπίες στο εξωτερικό και το διαμετακομιστικό εμπόριο στην ξηρά και στη θάλασσα περνά στα χέρια των Ελλήνων που είχαν μεταναστεύσει στην Αυστροουγγαρία, την Βαλκανική, τον Εύξεινο Πόντο. Μέσα σε αυτό το κλίμα γεννιέται και θεμελιώνεται η "Φιλική Εταιρεία".  

Οι τρείς ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας" δεν διατύπωσαν μανιφέστα, πολύπλοκα συντάγματα ή διακηρύξεις, ούτε ανέλυσαν στοχαστικά τις ιδεολογικές τους θέσεις. Ο σκοπός της συστάσεως της εταιρείας και το μεγάλο έργο που ανελάμβαναν οι Φιλικοί, περιοριζόταν στην καλή και σαφέστατη διατύπωση: "η απελευθέρωση της πατρίδας από την καταπίεση του τουρκικού ζυγού".

Εξάλλου, οι τρείς Φιλικοί ήταν άνθρωποι απλοί, δεν διέθεταν ιδιαίτερο κύρος μεταξύ των Ελλήνων της Διασποράς, ούτε οικονομικά μέσα ή περιουσίες. Ενώθηκαν με οδηγό μόνο τον πόθο τους να οργανώσουν τους Έλληνες, στον αγώνα για την απελευθέρωση τους.

Απόγονοι αγροτικών οικογενειών οι πρωτεργάτες της "Φιλικής Εταιρείας" ήσαν γνώστες του τρόπου  οργάνωσης και δράσης μυστικών εταιρειών. Ο Ξάνθος από την Πάτμο γεννήθηκε το 1772 και έμαθε λίγα γράμματα τόσα όσα του χρειάζονταν  για να εργασθεί ως εμπορικός υπάλληλος. Το 1813 μυήθηκε στην Τεκτονική ΣΤΟΑ της Λευκάδας, όπου συνειδητοποίησε την δύναμη της ενώσεως και διαβάζουμε στα απομνημονεύματα του: "εισήχθη εις την εταιρεία των ελευθέρων Τεκτόνων, ων δε ιδεών ελευθέρων και πνέων πάντοτε μίσος κατά της τουρκικής τυραννίας,  συνέλαβεν αμέσως την ιδέαν ότι ηδύνατο να ενεργηθεί μια μυστική εταιρεία κατά τους κανόνες ταύτης της των ελευθέρων Τεκτόνων, βάσιν έχουσα την ένωσιν όλων των εν Ελλάδι και εις άλλα μέρη ευρισκομένων διαφόρων καπιτάνων, αρματολών και άλλων επισήμων πάσης τάξεως ομογενών, δια να ενεργήσωσιν εν καιρώ την απελευθέρωσιν της πατρίδος".

Από αυτή την περικοπή των απομνημονευμάτων του Ξάνθου συνάγεται ότι η "Φιλική Εταιρεία", δανείσθηκε από τον Τεκτονισμό πολλούς κανόνες της εσωτερικής οργάνωσης της, αλλά βεβαίως η "Φιλική Εταιρεία" δεν ήταν κλάδος Τεκτονικής Οργάνωσης.

Ο Τσακάλωφ από τα Ιωάννινα γεννήθηκε το 1788 και λέγεται ότι σπούδασε στην Μαρουτσαία Ακαδημία όπου πρωτοδιδάσκαλος  ήταν ο Ψαλίδας. Διέθετε μεγαλύτερη μόρφωση από τους άλλους δύο, είχε ζήσει στο Παρίσι, είχε φοιτήσει στο Πανεπιστήμιο, γνώριζε Γαλλικά και Ρωσικά και υπήρξε μέλος της μυστικής οργάνωσης "Ελληνόγλωσσον Ξενοδοχείον".

Ο Σκουφάς ο πιο ταπεινός από τους τρείς και ο πιο αφοσιωμένος στους σκοπούς της εταιρείας γεννήθηκε το 1779 στο Κομπότι της Άρτας, εργάστηκε κατά καιρούς ως αποθηκάριος, πιλοποιός και υπάλληλος. Ήταν προκατηχημένος στις ιδέες που προέβαλε στην εταιρεία από τον Κωνσταντίνο Ράδο, ο οποίος είχε μυηθεί στον καρμποναρισμό όταν σπούδαζε στο Πανεπιστήμιο της Πίζας. Το 1812 ο Ράδος προσπάθησε να ιδρύσει στην Μόσχα Ελληνική Επαναστατική Εταιρεία υπολογίζοντας και τον Σκουφά στα πρώτα μέλη της.

Οι τρεις ιδρυτές της "Φιλικής  Εταιρείας" καθιέρωσαν κρυπτογραφικό κώδικα για την αλληλογραφία των μελών και όρισαν τα αρχικά  γράμματα που θα χρησιμοποιούσε ο καθένας. Το τελετουργικό της μυήσεως διέφερε ανάμεσα στα μέλη του πρώτου, δεύτερου, τρίτου και τετάρτου βαθμού. Οι υπόλοιποι δύο βαθμοί των "Αφιερωμένων" και των "Αρχηγών των Αφιερωμένων" δημιουργήθηκαν το 1820 όταν ο Αλέξανδρος Υψηλάντης ανέλαβε την ηγεσία της "Φιλικής Εταιρείας". Η "Ανωτάτη Αρχή" προΐστατο όλων των βαθμών και η σύνθεση της ήταν άγνωστη στα μέλη των κατωτέρων βαθμών.  Ο πρώτος βαθμός του "Αδελφοποιητού", προοριζόταν για τους "απλοϊκούς και αγράμματους" Έλληνες των αγροτικών περιοχών.  Η εταιρεία φανέρωνε ελάχιστα από τα μυστικά της στα μέλη του πρώτου βαθμού, τα οποία διδάσκονταν τα "σημεία" (συνθηματικές χειρονομίες) και τον σκοπό της Εταιρείας ο οποίος ήταν "η απελευθέρωση της πατρίδος". Τα μέλη του δεύτερου βαθμού οι "Συστημένοι"  δεν γνώριζαν παρά ελάχιστα για την οργάνωση της Εταιρείας. Σε αντίθεση με τα μέλη του πρώτου βαθμού οι "Συστημένοι" ήσαν εγγράμματοι και στο τελετουργικό της μυήσεως τους προέβαιναν σε "εξομολόγηση" σκοπός της οποίας ήταν να αποκαλυφθεί η προσωπική ζωή του μυούμενου, να λυθεί κάθε δεσμός με τον παραδοσιακό κόσμο και να προσηλωθεί ο μυούμενος αποκλειστικά στην Εταιρεία.

Ο τρίτος βαθμός ήταν οι "Ιερείς" οι οποίοι ανελάμβαναν το έργο της μυήσεως νέων μελών. Οι "Ιερείς" πληροφορούνται τους σκοπούς της Εταιρείας και τα περισσότερα μυστικά της. Ο υποψήφιος "Ιερεύς" περνούσε από πολυπλοκότερο των άλλων δύο βαθμών τελετουργικό και ύστερα από τα πρώτα στάδια μυήσεως ήταν υποχρεωμένος να δώσει τον "Μέγα Όρκο".

Ο τέταρτος βαθμός, των "ποιμένων" απαιτούσε τα ίδια προσόντα με τον τρίτο βαθμό και είχε παρόμοιο τελετουργικό. Ακολουθούσαν οι βαθμοί των "Αρχιποιμένων", των "Αφιερωμένων" και "Αρχηγοί των Αφιερωμένων". Τα μέλη των δύο τελευταίων βαθμών προορίζονταν να αποτελέσουν τον στρατιωτικό τομέα της Εταιρείας.

Η "Φιλική Εταιρεία" ιδρύθηκε και ελεγχόταν από Έλληνες των κοινοτήτων της Ελληνικής Διασποράς οι οποίοι είχαν εγκατασταθεί στην Ρωσία και τις Παραδουνάβιες ηγεμονίες. Βρήκε σταθερούς και αφοσιωμένους υποστηρικτές όχι τόσο ανάμεσα στους κύκλους των μορφωμένων, των πλουσίων και ισχυρών οικονομικά Ελλήνων, όσο στον κύκλο των μικρεμπόρων, των υπαλλήλων, των τεχνιτών, των πραματευτάδων και των μισθοφόρων - στρατιωτικών. Οι Έλληνες αστοί της Διασποράς δεν παρασύρθηκαν από τον ενθουσιασμό και το πάθος των Φιλικών, όσο οι μικρότερες οικονομικά τάξεις οι οποίες τάχθηκαν ευθύς εξ αρχής υπέρ της απελευθέρωσης της πατρίδας, η οποία θα τους αναγνώριζε ως άξια τέκνα της. Έως τις παραμονές της Επανάστασης τα μέλη της "Φιλικής Εταιρείας" προέρχονταν από όλες τις σημαντικές περιοχές και κοινωνικές ομάδες του Ελληνισμού.

Σύμφωνα με τον κατάλογο των μελών της που όμως καλύπτει τμήμα μόνο της πραγματικής δύναμης της Εταιρείας το:

53,7% ήσαν έμποροι (479 μέλη)

13,1% ελεύθεροι επαγγελματίες (δάσκαλοι, γιατροί, γραμματείς κλπ) (177 μέλη)

11,7% πρόκριτοι των επαρχιών κυρίως της Πελοποννήσου (111 μέλη)

9,5% κληρικοί όλων των βαθμίδων (85 μέλη)

8,7% στρατιωτικοί και μισθοφόροι κυρίως παλαιοί αρματολοί και κλέφτες οι οποίοι στο παρελθόν ή και τότε βρίσκονταν στην υπηρεσία ξένων στρατών (78 μέλη)

και μόλις το 0,6% ήσαν αγρότες.

Η "Φιλική Εταιρεία" εξέφρασε την τάση των Ελλήνων για ηρωικές πράξεις, αλλά και την ανυπομονησία τους να απελευθερωθούν. Υπερπήδησε όλα τα εμπόδια που προέβαλε το αντιφιλελεύθερο πνεύμα της επικρατούσας τότε Ιεράς Συμμαχίας στην Ευρώπη, οργάνωσε, φρονημάτισε και έξι χρόνια μετά την ίδρυση της οδήγησε το Έθνος στην επανάσταση, πρώτα στην Μολδοβλαχία και αμέσως μετά στην Ελλάδα. Στην Πελοπόννησο όπως και στην υπόλοιπη Ελλάδα το πνεύμα της "Φιλικής Εταιρείας" εξαπλώθηκε ταχύτατα σε όλες τις τάξεις, στον κλήρο, στους προκρίτους, στους στρατιωτικούς και έγινε η θεία πνοή και κινητήρια δύναμη, η οποία ώθησε τον λαό στην επανάσταση. Δεν υπήρχε καμία δύναμη στον κόσμο η οποία θα μπορούσε να κατασβήσει το επαναστατικό πνεύμα, το οποίο ενεφύσησε στους Έλληνες η "Φιλική Εταιρεία" και να αναχαιτίσει   την πολεμική ορμή τους κατά του κατακτητή. Πριν ακόμη σημάνουν οι καμπάνες των εκκλησιών κατά την 25η Μαρτίου του 1821, είχε αρχίσει ήδη αισίως στην Πελοπόννησο ο απελευθερωτικός αγώνας των Ελλήνων, του οποίου μοναδικό σύνθημα υπήρξε ο υπερήφανος και μεγάλος όρκος των Φιλικών: "Ελευθερία ή θάνατος".  

Την επιτυχία της αυτή όφειλε στο βαθύ θρησκευτικό και εθνικό αίσθημα των Ελλήνων της εποχής εκείνης, στο ζήλο και τις ικανότητες των ιδρυτών της, των άλλων αρχηγών και εκλεκτών στελεχών της, στην κατάλληλη οργανωτική μορφή της, στην τήρηση της μυστικότητας ως προς την ηγεσία της Εταιρείας, στην ιδεολογική της ευρύτητα, στην πολιτική της εθνικής ενότητας και ειδικότερα στην σωστή στάση της απέναντι στον κλήρο και τους προκρίτους.

Μπορούμε να πούμε ότι η "Φιλική Εταιρεία" υπήρξε η σωτήρια οργάνωση, η οποία στην κατάλληλη ώρα συνένωσε εν κρυπτώ τις ζωτικές δυνάμεις του έθνους και αφού χρησιμοποίησε κάθε πρόσφορο μέσον, οδήγησε τους Έλληνες εις τον υπέρ πάντων αγώνα, εμπιστευθείσα τα περισσότερα, "στην πρόνοια του Θεού". Οι πρωταγωνιστές της υπήρξαν τα εκτελεστικά όργανα της ηθικής δύναμης του έθνους. Ψυχροί, αποφασιστικοί και αδίστακτοι, αφού απέρριψαν τις συμβουλές των "φρονίμων" και των "σοφών" και αφού έθεσαν κατά μέρος μερικούς ηθικούς δισταγμούς ως προς τις μεθόδους και τα μέσα ενεργείας, όρμησαν στην περιπέτεια έχοντας μοναδικά στηρίγματα την δύναμη του δικαίου και την πίστη στο Θεό. Και πράγματι εδικαιώθη η διαίσθηση και η αντίληψη των αφανών και άσημων πατριωτών, οι οποίοι υπήρξαν οι ιδρυτές της "Φιλικής Εταιρείας". Στο πρόσωπο αυτών έλαβε συγκεκριμένη μορφή η από αιώνων ασίγαστος ροπή του έθνους προς την πολιτική της ελευθερίας. Η εταιρεία τους υπήρξε: "η μητέρα ή τουλάχιστον η μαία της επανάστασης του 1821".