ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ

ΟΜΙΛΙΑ ΛΕΩΝΙΔΑ ΚΑΡΝΑΡΟΥ

ΣΤΗ ΔΗΜΟΤΙΚΗ ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΠΑΤΡΩΝ 21-1-2019

με θέμα: «Η ΠΑΤΡΑ ΚΑΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ»

Κυρίες & Κύριοι

160 χρόνια κλείνουμε εφέτος από τη γέννηση του εθνικού μας Ποιητή, Κωστή Παλαμά και η ομιλία αυτή αποτελεί μία ακόμα συμμετοχή της Εταιρείας Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος στην επέτειο αυτή. Τα στοιχεία της ομιλίας προέρχονται από τέσσερις (4) ογκώδεις φακέλους που όλα αυτά τα χρόνια συγκέντρωνε με τάξη ο αγαπητός μας Πρόεδρος, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, τον οποίο και από τη θέση αυτή θερμά τον ευχαριστώ για την παραχώρηση του μοναδικού αυτού υλικού. Από την επεξεργασία των φακέλων ετοιμάστηκε και ένα βιβλίο που θα εκδώσει σύντομα η Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς με τίτλο: «Η Πάτρα και ο Κωστής Παλαμάς».

Η Πάτρα σεμνύνεται που από τα χώματά της εξήλθαν σπουδαίες προσωπικότητες στον πολιτικό, στρατιωτικό, πνευματικό, καλλιτεχνικό χώρο, τόσο σε τοπικό επίπεδο όσο και σε πανελλήνιο. Στον πνευματικό τομέα δεσπόζουσα θέση, κατέχει ο νεότερος εθνικός μας ποιητής, ο Κωστής Παλαμάς, που γεννήθηκε στην πόλη μας δύο χρόνια μετά τον θάνατο του Διονυσίου Σολωμού, στις 13 Ιανουαρίου του 1859.

Η καταγωγή των γονέων του, του  Μιχαήλ και της Πηνελόπης Παλαμά, ήταν από το Μεσολόγγι. Ο πατέρας του ποιητή, ο Πρωτοδίκης Μιχαήλ Παλαμάς, απολάμβανε μεγάλης εκτιμήσεως στην τοπική κοινωνία για την ευσυνειδησία και την εντιμότητά του και όλοι τον περιέβαλλαν με σεβασμό. Ήταν ο παλαιότερος δικαστής του Πρωτοδικείου Πατρών και συνήθως αυτός προήδρευε στις πολυμελείς συνθέσεις. Το 1864, η δικαστική του σταδιοδρομία διεκόπη, αλλά δεν γνωρίζουμε αν η διακοπή αυτή οφείλετο σε «χρόνιον νόσημα», από το οποίο είχε προσβληθεί και τον οδήγησε στον θάνατο ή απολύθηκε για πολιτικούς λόγους. Έκτοτε, μέχρι τον θάνατό του, ασχολήθηκε με την δικηγορία.

Μέσα από τις αναμνήσεις του, "Τα χρόνια μου και τα χαρτιά μου", που ο Κωστής Παλαμάς εξέδωσε στα βαθιά του γεράματα, στα 1940, αναφέρει: "Το σπίτι μας πατρικό δίπατο· στο δρόμο η πρόσοψή του από καμαρωτές κολώνες, καθώς το συνήθιζαν τότε τα πατρινά σπίτια, σύμφωνα με κάποιο αρχιτεκτονικό τύπο του συρμού, παραδομένο, αν ίσως δε λαθεύω, από την Ιταλία...".

Στους ποιητές, αγάπη, έρωτας και ποίηση συνυφαίνονται πολλές φορές με την εικόνα του φεγγαριού. Η πρώτη γνωριμία του Παλαμά με το φεγγάρι έγινε μέσα στο πατρικό σπίτι της οδού Κορίνθου:

"Και ύστερα και η πρώτη μου γνωριμιά με το φεγγάρι. Στο σπίτι, από το ανοιχτό παράθυρο θα χυνόταν οι μοσχοβολιές του κήπου. Η ποίηση μού έκαμε από τότε την πρώτη της επίσκεψη, αφανέρωτη ακόμα και χωρίς όνομα· ίσα-ίσα για να με προετοιμάση να τη δεχτώ, ύστερ’ από λιγάκι, στην ώρα την απαγγελμένη, με τ’ όνομά της και με τη δόξα της. Ήταν η πρώτη μου γνωριμιά με το φεγγάρι".

Ο αδελφός του ποιητή, ο Χρήστος Παλαμάς, σε κείμενό του που δημοσίευσε στο «Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον των Πατρών του 1918» έχει γράψει: «Εκεί μέσα εις τον οικογενειακόν όντως αυτόν παράδεισον και εις τους θερμούς κόλπους της μητέρας, που έχασε τόσον πρόωρα και έκλαυσε τόσον όψιμα ο ποιητής, ήρχισεν η πρώτη του μαθήτευσις και μετά βραδυτάτην λειτουργίαν της γλώσσης και της ομιλίας, ταχυτάτην δε ανάπτυξιν και εκδήλωσιν εκτάκτου νοημοσύνης και κάποια καλλαισθητική και ποιητική, ούτως ειπείν, προπαίδεια της μητρός από τα περιοδικά αναγνώσματα της εποχής εκείνης. Εκεί, φαίνεται, πολύ πρόωρα ησθάνθη και κάποια άδηλα σκιρτήματα της παιδικής του καρδίας προς μικράν ταπεινήν συμπαίκτρια και χαριτωμένην γειτόνισσαν, της οποίας ίσως και ο ίδιος να διετήρησε την μελιχράν ανάμνησιν και εμπνευστικήν αναπόλησιν».

Και το λιμάνι της Πάτρας θυμάται και τραγουδάει ο Παλαμάς στους στίχους του με τη θερμότητα της ιδιοσυγκρασίας του και τη νεανική του ευαισθησία. Στην "Ασάλευτη ζωή", το 1904, το πρώτο του σονέτο από τον κύκλο "Πατρίδες", είναι αφιερωμένο στην Πάτρα. Οι πρώτοι στίχοι μιλάνε για το λιμάνι και τον πλούτο του:

"Όπου βογγάει το πολυκάραβο λιμάνι

απ’ άγριο κύμ’ απλώνεται δαρμέ’ η χώρα

και δεν θυμάται μήτε σαν ονείρου πλάνη

τα πρωτινά μετάξια της τα πλουτοφόρα".

Από τις ομορφιές της Πάτρας ο Παλαμάς έχει υμνήσει επίσης το Κάστρο της, τα Ψηλαλώνια, το Γεροκομειό, το περιβάλλον και τον ορίζοντά της γενικότερα. Η αναφορά του ποιητή για το Κάστρο, φανερώνει ότι είναι γνώστης της ιστορίας του τόπου. Στις "Πατρίδες" σημειώνει:

"Το Κάστρο της φορεί, παλαϊκό στεφάνι,

δίψα του ξένου, Φράγκου, Τούρκου, από την ώρα

που το διπλοθεμελίωσαν οι Βενετσάνοι".

Τα Ψηλαλώνια τα βλέπει με τα μάτια του παιδιού, όχι απλώς σαν μια πλατεία για παιχνίδι, αλλά σαν κέντρο του όλου χώρου. Στην "Πολιτεία και Μοναξιά" γράφει:

"Απ’ τα ψηλά τ’ Αλώνια σου

τα ξάγναντα περίγυρα, χαρά στα μάτια,

χιονοκορφές γραμμένες, ηλιογέρματα,

νησιά, καράβια, σύγνεφα άυλα πλατιά!"

Και το Γεροκομειό των παιδικών του χρόνων είναι: "το εξοχικό το μοναστήρι που μονάζουν εκεί πολύ περισσότερο από καλόγερους οι χαροκόποι της χώρας και τα κοσμικά τα πανηγύρια"...

…"Θυμούμαι πως είχαμε ξυπνήσει όλοι στο σπίτι από πολύ νωρίς πριν ακόμη να φέξη. Θα είτανε καλοκαίρι κι ετοιμαζόμαστε να τραβήξουμε για το περίφημο πατρινό μοναστήρι· για το Γεροκομειό. Εξοχή καλοΐσκιωτη· τόπος πιο πολύ διασκεδαστών παρά προσκυνητών. Το ξύπνημα τέτοιαν ώρα και το καρτέρεμα του γλεντιού, σαν του ταξιδιού προς μακρινούς γιαλούς και προς αγνώριστους κόσμους θα με κρατούσε πασίχαρο".

Το σχολείο του θυμάται, ο ποιητής και τον δάσκαλό του, τον περίφημο Δημήτριο Πορφυρόπουλο:

"Ακόμη δεν είμουνα εφτά χρονώ. Θα πήγαινα στο σχολείο… Είτανε σιμά στο σπίτι μου… Ο δάσκαλός μου είταν ψηλός, καλοθρεμμένος άνθρωπος και σάμπως και με καλή καρδιά και μ’ ευγενικά φερσίματα. Ο Πορφυρόπουλος….

Από το σπίτι αυτό ο ποιητής, στα έξι μόλις χρόνια του, στις 27 Δεκεμβρίου του 1864,  είδε να μεταφέρουν την πολυαγαπημένη του μητέρα στην τελευταία της κατοικία:

«Όταν η δόλια η μάνα μου τον κόσμο παραιτούσε
Μ’ επήγαν κι’ εγονάτισα μικρό πουλί μπροστά της
Την τελευταία της πνοή ο Χάρος ερρουφούσε
Κι’ έμενε μόνο θλιβερή σαν κάτι να ζητούσε
Η υστερνή ματιά της».

Σε σαράντα μέρες, στις 11 Φεβρουαρίου 1865, την ακολούθησε ο πατέρας του Μιχαήλ, ο οποίος κηδεύτηκε στον Ιερό Ναό Αγίου Ανδρέα και ετάφη εκεί σε κοινοτάφιο, γκρεμίζονταν το νοητό της οικογένειας οικοδόμημα, χαλούσε η ζεστή φωλιά κι εσκορπίζονταν τα άπτερα ακόμη πουλιά, στους τέσσαρες ανέμους… Στενοί συγγενείς ανέλαβαν τα τρία μικρά ορφανά: τα δύο μεγαλύτερα ο θείος τους, ο εκπαιδευτικός Δημήτριος Παλαμάς στο Μεσολόγγι, ενώ τον μικρότερο, τον Νικόλαο, που κι αυτός γεννήθηκε στην Πάτρα, δεν τον άφησαν να ακολουθήσει τα αδέλφια του στο Μεσολόγγι, αλλά τον μεγάλωσε η αδελφή της μητέρας του, στην Τεργέστη. Γράφει ο ποιητής:

«Ένα βράδυ μας εκατέβασαν προς την ακρογιαλιά… Γροίκησα για στερνή φορά στον κυματόδαρτο μώλο το βουητό και το μούγκρισμα της ακοίμητης θάλασσας. Ένα καΐκι περίμενε. Η γιαγιά, ο θείος, η θεία, μάς έμπασαν στο αμπάρι του καϊκιού. Έτοιμοι για στρωματσάδα φαρδιά πλατιά για ύπνο. Από το πρώτο μου ταξίδι δε θυμούμαι τίποτε. Ξέρω πως ξημερωθήκαμε ο μεγαλύτερος αδερφός μου κι εγώ στο Μεσολόγγι με τους οδηγητάδες μας. Ο τρίτος αδερφός μου είτανε για το Τριέστι.

Για το πατρικό σπίτι τού ποιητή μας, ο αδελφός του ο Χρήστος Παλαμάς, σημειώνει: «Επικτήτωρ δε ημών εγένετο τω 1880 ο Χ. Κρεββατάς, προς ον επώλησα εκ σκληράς ανάγκης χωρίς να λογαριάσω ούτε το δι’ εμέ χθεσινόν παρελθόν του ούτε βέβαια την μέλλουσαν σημασίαν του».

Στο Μεσολόγγι ο Κωστής Παλαμάς έζησε 8 χρόνια, από το 1867 έως το 1875, και μετά την αποφοίτησή του εγκαταστάθηκε στην Αθήνα όπου γράφτηκε στη Νομική Σχολή. Ο Παλαμάς σ’ όλη την μακρά ζωή του, διατήρησε τους δεσμούς με την γενέτειρά του και μάλιστα συνεργάστηκε με την εφημερίδα «Νεολόγος Πατρών», στην οποία δημοσίευσε μία επιστολή και ένα ποίημα με τον τίτλο, «Η πτώσις της Κωνσταντινουπόλεως» (φ. 2.2.1902 και 29.5.1907) και προλόγισε το βιβλίο του Λεων. Κανελλόπουλου «Πατρινές Εκδόσεις. Εικόνες και Διηγήματα».

Σύντομα όμως εγκατέλειψε τις σπουδές του για να ασχοληθεί με τη δημοσιογραφία σε εφημερίδες και περιοδικά και με τη λογοτεχνία. Αποτέλεσε κεντρική μορφή της λογοτεχνικής γενιάς του 1880, πρωτοπόρος μαζί με τον Νίκο Καμπά και τον Γεώργιο Δροσίνη στην αποκαλούμενη «Νέα Αθηναϊκή Σχολή» που συσπείρωνε τους νέους ποιητές ενάντια στις υπερβολές του αθηναϊκού ρομαντισμού και αγωνιζόταν για την καθιέρωση της δημοτικής στον ποιητικό λόγο.

Η Πάτρα, ως συντηρητική πόλη, δεν είδε με καλό μάτι τους νεωτερισμούς του Παλαμά. Στο περιοδικό «ΑΧΑΪΚΑ» που κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 1937 υπό την διεύθυνση του ιστορικού Κώστα Ν. Τριανταφύλλου, στο 16^ο τεύχος τον Ιούνιο του 1943, δημοσιεύει ένα διαφωτιστικό κείμενο για την σχέση του ποιητή με τη γενέθλια πόλη:

«Ως τα 1893… οι ευνοούμενοι του πατραϊκού κοινού ήταν οι ποιητές της παλιάς ρωμαντικής Αθηναϊκής Σχολής. Εκείνη την εποχή θα κρινόταν ίσως σαν ένας παραστρατημένος νεαρός, ένα από τα "παιδαρέλια" -όπως καλούσαν την ομάδα του- με επιείκεια, ως να ξαναγυρίση στο κοπάδι. Το τέκνο που τιμούσε τότε την Πάτρα και που η Πάτρα θα τιμούσε τη μνήμη του, πρέπει να ήταν ο Βασιλειάδης, εκείνος που νωρίς στήθηκε κι η προτομή του.

Κατά τη νεώτερη όμως περίοδο που μελετάμε, τα πράγματα ήταν διαφορετικά. Η Πάτρα ήταν τότε η ακρόπολη της αντίδρασης. Η Βανδέα της. Ήταν εκείνη που πρόσφερε μέσα στην Εθνοσυνέλευση του 1911 τα πρωτοπαλλήκαρα της επίθεσης κατά της δημοτικής…

…Ο Παλαμάς ήταν τώρα ένας από τους λίγους εκείνους αφορισμένους ανθρώπους, τους πουλημένους σε ξένη προπαγάνδα που σκοπόν είχε τον αφανισμό του Ελληνισμού και που γι’ αυτούς η μοναδική απορία του κοινού έμενε γιατί η πολιτεία δεν τους μάζευε ένα πρωί, να τους κάψη ζωντανούς, να γλυτώση το έθνος από τη φοβερή αυτή απειλή και να εξαγνισθή ο τόπος από το άγος. Από τους πρώτους και καλύτερους ανάμεσα στους προδότες αυτούς ήταν ο Παλαμάς. Και επειδή οι άλλοι αρχηγοί του αγώνα βρισκόντουσαν μακριά, έξω από τα όρια του Ελληνικού Κράτους –ο Ψυχάρης, ο Πάλλης, ο Εφταλιώτης- αυτός ερχόταν πρώτος στη σειρά που μπορούσε να βάλη απάνω του χέρι σε κάθε στιγμή το οχλοκρατημένο Κράτος ή το δημαγωγημένο κοινό…

…Τον καιρό που αυτή ήταν η Αθηναϊκή ατμόσφαιρα, μπορεί να κριθή για ελαφρυντικό αν λίγο σκοτιζόταν για το πού και πότε γεννήθηκε ο Παλαμάς. Και καλύτερα που δεν έγινε και πολύς θόρυβος γύρω από το ζήτημα αυτό τότε στην Πάτρα. Το σπιτάκι της οδού Κορίνθου, που ζητιέται τώρα να διατηρηθή για εθνικό προσκύνημα, μπορεί να ήταν και καμένο για να εξαγνισθή ο τόπος…

Βέβαια, οι κρίσεις του αρθρογράφου ίσως να ίσχυαν για μια μερίδα του απλού και ευκολόπιστου λαού καθώς και για κάποιους ιδεολογικούς αντιπάλους τού Παλαμά. Γιατί ο πνευματικός κόσμος των Πατρών είχε από ενωρίς σχηματίσει μια εντελώς διαφορετική εικόνα για το έργο του ποιητή. Ενδεικτικά αναφέρω τι έχει γραφτεί στο «Ακαδημαϊκόν Ημερολόγιον των Πατρών, το 1918»:

«Μία βαθεία εξέτασις της πνευματικής αναπτύξεως των Πατρών έχει να εμφανίση όχι ολίγους λογάδας του πνεύματος, τινές των οποίων εξέλιπον ήδη, άλλοι εξακολουθούσιν ορθοτομούντες τον λόγον της αληθείας, συγγράφοντες και φωτίζοντες διά του πνεύματος την λεωφόρον της προόδου και άλλοι θεραπεύοντες τας Μούσας διά της ποιήσεως, της μουσικής, της ζωγραφικής, της γλυπτικής και εν γένει των ευγενών τεχνών…

Εις τας Πάτρας είδε το φως ο μεγάλος μας ποιητής Κωστής Παλαμάς, με τα ποιητικά έργα τού οποίου γαλουχείται η Ελληνική ψυχή».

Επίσης, αν ο Κωστής Παλαμάς δεν θεωρούνταν εξέχων πνευματικός δημιουργός, δεν θα αφιέρωνε το ανωτέρω περιοδικό 8 σελίδες για να παρουσιάσει το σπίτι που γεννήθηκε ο ποιητής, ανάμεσα στα τόσες χιλιάδες σπίτια της πόλης, πολλά εκ των οποίων ανάθρεψαν μεγάλες μορφές της ελληνικής πολιτικής και πνευματικής ζωής. Φιλοξένησε επίσης και το ποίημα του Παλαμά «Το σπίτι που γεννήθηκα».

Σημαντικό γεγονός για τη συνειδητοποίηση των Πατρινών της αξίας του διαπρεπούς συμπολίτη τους Κωστή Παλαμά, που το 1930 διετέλεσε και Πρόεδρος της Ακαδημίας Αθηνών, υπήρξε η τελετή της εντοιχίσεως αναμνηστικών πλακών, το Μάιο του 1931, στην οικία της οδού Κορίνθου, όπου γεννήθηκε ο Παλαμάς. Ο ποιητής συγκινημένος για την τιμή που του έγινε απέστειλε επιστολή εις τον Νομάρχη Καλογερόπουλο, ως πρόεδρο της Επιτροπής Τουρισμού:

"Αθήναι 1 Μαΐου 1931    Αξιότιμε κύριε Νομάρχα

Τίτλος εξαιρετικής τιμής δι’ εμέ είναι η απόφασις της Τοπικής Επιτροπής Τουρισμού Πατρών να εντοιχίση αναμνηστικήν πλάκα εκεί όπου ηξιώθην, προ εβδομήκοντα και πλέον ετών, εις την ιστορικήν μεγαλώνυμον πόλιν, να ίδω το φως της ημέρας. Βαθύτατα λυπούμαι ότι αδυνατώ, διά λόγους απαραβάτους, να παραστώ εις την εορτήν και να είπω της ψυχής μου την συγκίνησιν.

Ευχαριστώ διά την έκτακτον απροσδόκητον τιμήν, παρακαλώ να με κρίνητε συγκαταβατικά διά την απουσίαν μου και να συγχωρήσητε. Προς τούτοις με συγκινεί ιδιαιτέρως ο εντειχισμός αναμνηστικής πλακός επί της αυτής οικίας όπου εγεννήθη, ολίγα έτη προ εμού, η Ματθίλδη Σεράο, εκλεκτόν μέλος της πνευματικής Ιταλίας, πλουσίας εις την τέχνην και τα γράμματα.

Μετά πάσης τιμής - Κωστής Παλαμάς"

Η τοποθέτηση της αναμνηστικής πλάκας στην οικία που γεννήθηκε ο ποιητής, πέραν της σηματοδότησης στους Πατρινούς και στους περαστικούς ότι εκεί πρωτοείδε το φως ο εθνικός μας Ποιητής, ήταν μια σημαντική ενέργεια καθώς στάθηκε σωστική για περιπέτειες του σπιτιού (κατεδάφιση κ.λπ.) τα μετέπειτα χρόνια και μια συνεχής υπενθύμιση των Πατρινών για την τύχη του οικήματος.

Το 1936, στη συμπλήρωση 50ετίας από της εκδόσεως του πρώτου έργου του Κ. Παλαμά, έγιναν στην Πάτρα αρκετές εκδηλώσεις και μεγάλη ήταν η προβολή του Ποιητή και του έργου του απ’ όλον τον τοπικό τύπο. Ως Πρόεδρος της Επιτροπής του εορτασμού του Ιωβηλαίου του Παλαμά είχε οριστεί ο Δήμαρχος Πατρέων, Βασίλειος Ρούφος. Στα «Αχαϊκά» του 1943 σημειώνονται και τα παρακάτω:

«…Στα 1936 ήταν που άρχισαν να γίνονται εορτασμοί για τα πενηντάχρονα της φιλολογικής ζωής του ποιητή, που ξεκίνημά της λογαριάστηκε η έκδοση του πρώτου βιβλίου του "Τραγούδια της Πατρίδας μου" στα 1886. Η Αθήνα έκαμε την αρχή, η Θεσσαλονίκη κι άλλες πόλεις ακολούθησαν. Ο αντίλαλος από την κίνηση αυτή έφτασε φυσικά ως την Πάτρα και το κοινό άρχισε να πληροφορείται και να προετοιμάζεται. Η σκέψη πως ο ποιητής είχε γεννηθεί εδώ, δημιουργούσε ένα ξεχωριστό αίσθημα περηφάνειας. Καμιά φρόνιμη κοινωνία δε θ’ άφηνε μιαν τέτοιαν ανεπάντεχη τιμή να χτυπήση τη θύρα της χωρίς να την υποδεχθή μ’ ανοιχτές αγκάλες.

Εκείνη τη στιγμή ρίχτηκε η ιδέα πως θα έπρεπε να γίνη ένας εορτασμός και στην Πάτρα για το γεγονός αυτό. Καμιά δεκαριά άνθρωποι μαζεύτηκαν ένα βράδυ στην αίθουσα ενός φιλόξενου σωματείου και πήραν την απόφαση να κάμουν την ιδέα έργο. Σχηματίστηκε γρήγορα μια επιτροπή από 22 πρόσωπα και (τι περίεργο!) η πλειοψηφία της αποτελέστηκε από πολιτικούς και εκπαιδευτικούς, από εκείνα δηλαδή ακριβώς τα στοιχεία που γι’ αυτά η σατυρική πένα του ποιητή είχε χαράξει μερικά χρόνια πρωτύτερα καφτερούς στίχους…

Ο ποιητής παρακλήθηκε να τιμήσει την εορτή αλλά η ηλικία  κι η υγεία του δεν του επιτρέψανε να κατέβη. Στις 18 Απριλίου 1936 έγινε η τιμητική συγκέντρωση. Ένα λεύκωμα αναμνηστικό μοιράστηκε σ’ όσους έλαβαν μέρος. Η αίθουσα της Φιλαρμονικής Εταιρείας Πατρών είδε εκείνο το απομεσήμερο εξαιρετική δόξα. Μοναδικό ήταν το φαινόμενο ενός κόσμου ασφυκτικά στοιβαγμένου να χειροκροτή μ’ ενθουσιασμό τους τέσσερες ομιλητές που κράτησαν το βήμα, και τις απαγγελίες μιας κυρίας που συνόδευσαν τις ομιλίες».

Στις 27 Φεβρουαρίου 1943, στην πιο βαθειά και απαίσια νύχτα της Ιταλογερμανικής Κατοχής, ο 84χρονος Κωστής Παλαμάς έκλεισε τα βαριά και ασάλευτα βλέφαρά του. Το Έθνος τον ξεπροβόδισε τραγουδώντας τον Εθνικό μας Ύμνο και από την επομένη ο Ποιητής ρίζωσε στην εθνική μας συνείδηση.

Από το αφιέρωμα στον Παλαμά του περιοδικού «Αχαϊκά», στο τεύχος Ιουνίου 1943, διαβάζουμε για τις ενέργειες των Πατρινών στο άγγελμα του θανάτου του ποιητή και τα φιλολογικά μνημόσυνα που ακολούθησαν:

«Την επομένη του θανάτου του Παλαμά, το Πανελλήνιο μάθαινε με συντριβή το θλιβερό γεγονός. Το πρωί της ίδιας ημέρας συνήλθε υπό την προεδρεία του Δημάρχου κ. Ανδρέα Ζωιοπούλου το Δημοτικό Συμβούλιο Πατρέων σε έκτακτη συνεδρίαση. Εξέδωκε τιμητικό ψήφισμα συμμετοχής στο μεγάλο πένθος της γενέθλιας πόλεως του εθνικού ποιητή, ώρισε μια γενναία εισφορά στη μνήμη του, αποφάσισε να ονομάση μιαν οδό της πόλεως με το όνομά του και ανάθεσε σε μιαν τριμελή επιτροπή την οργάνωση φιλολογικού μνημοσύνου. Στην οικογένεια του ποιητή στάλησαν βαθύτατα συλλυπητήρια και αντίγραφο του ψηφίσματος".

Η επιβλητικότερη όμως εκδήλωση στη μνήμη του Παλαμά, εκ μέρους της γενέτειράς του, ήταν το φιλολογικό μνημόσυνο του Δήμου που έγινε στις 21 Μαρτίου 1943 στο Δημοτικό θέατρο. Ήταν το πρώτο μνημόσυνο που πραγματοποιήθηκε στην Ελλάδα για τον Παλαμά. Η κοσμοσυρροή ήταν αξιοσημείωτη για τα χρονικά της Πάτρας όπου παρευρέθηκαν όλες οι αρχές. Πολλοί δέχτηκαν να σταθούν όρθιοι στη γεμάτη πια πλατεία και τα θεωρεία του θεάτρου, οι περισσότεροι ανέβηκαν και γιόμισαν και τη γαλαρία και το υπερώο ακόμα. Μνημόσυνα φιλολογικά για τον Παλαμά έγιναν και σε όλα τα σχολεία Μέσης Εκπαιδεύσεως Πατρών, σύμφωνα με διαταγή του Υπουργού της Παιδείας».

ΟΙ ΕΚΔΗΛΩΣΕΙΣ ΓΙΑ ΤΟΝ Κ. ΠΑΛΑΜΑ ΤΑ ΕΠΟΜΕΝΑ ΧΡΟΝΙΑ ΚΑΙ Η ΤΥΧΗ ΤΗΣ ΟΙΚΙΑΣ ΠΑΛΑΜΑ

Μετά το θάνατο του ποιητή, δεν υπάρχει χρονιά που να μην συναντήσουμε αναφορά για τον Παλαμά και το πολυσχιδές έργο του σε εφημερίδα ή περιοδικό των Πατρών. Γνωστοί και καταξιωμένοι λογοτέχνες αλλά και δόκιμοι συγγραφείς θα καταπιαστούν με τον μεγάλο Πατρινό ποιητή παρουσιάζοντας και αναλύοντας κάθε πτυχή του έργου του. Εκατοντάδες τα κείμενα και όλα αξιόλογα. Ιδιαίτερα το πρώτο τρίμηνο εκάστου έτους, πριν, κατά και μετά την ημερομηνία του θανάτου του, πυκνά είναι τα αφιερώματα και τα φιλολογικά μνημόσυνα για τον μεγάλο βάρδο της φυλής. Την σκυτάλη κατά καιρούς πήραν και τα πνευματικά σωματεία που δρούσαν στην Πάτρα, όπως τα Λαϊκά Αναγνωστήρια, το Πνευματικό Κέντρο Πατρών, η Αχαϊκή Εταιρεία Μελετών, η Εταιρεία Νέων Επιστημόνων Πατρών, η Διακίδειος Σχολή Λαού, η Εταιρεία Λογοτεχνών Ν. Δ. Ελλάδος, ο Σύλλογος Νέων Καλλιτεχνών Πατρών κ.ά.

Το Φεβρουάριο του 1946 αλλά και το 1948 ο Δημήτριος Π. Συναδινός σε διαλέξεις του για τον ποιητή στην Πάτρα επανέλαβε την πρότασή του για απαλλοτρίωση της οικίας Παλαμά και μετατροπή της σε τόπο πνευματικής Εστίας. Τον Οκτώβριο του 1948 η πρόταση κατατέθηκε με επίσημο έγγραφο των «Λαϊκών Αναγνωστήριων» των Πατρών προς το Υπουργείο Παιδείας και την Ακαδημία Αθηνών.

Η ΕΣΗΕΠΗΝ – η Ένωση Συντακτών Ημερησίου Τύπου, είχε πρωτοστατήσει το 1943, για να στηθεί στην πόλη μας η μαρμάρινη προτομή του και είχε συστήσει μια επιτροπή. Όμως τα γεγονότα του εμφυλίου που μεσολάβησαν ήσαν αποτρεπτικά για μια τέτοια κίνηση, πλην όμως η ιδέα δεν είχε ξεχαστεί και με τη συνηγορία του Αχαιού Υπουργού Κοινωνικής Προνοίας, Φωκίωνος Ζαΐμη, συγκροτήθηκε επίσημα ερανική επιτροπή με Β.Δ/γμα που δημοσιεύθηκε στο ΦΕΚ 168 του 1951.

Άμεσες ήταν οι ενέργειες της ερανικής επιτροπής, η οποία προχώρησε σε δημόσιο έρανο στην Πάτρα, αγόρασε την προτομή του Παλαμά, έργο του γλύπτη Κων/νου Δημητριάδη και τέλος τοποθέτησε το έργο στην τριγωνική πλατεία στο κάτω μέρος των Υψηλών Αλωνίων.

Τα αποκαλυπτήρια της προτομής έγιναν την παραμονή της εθνικής μας εορτής, την 24^η Μαρτίου 1952:

«…Εις την τελετήν είχον κληθή και τα τέκνα του αειμνήστου ποιητού, τα οποία σχετικών απήντησαν εις τον Δήμαρχον κ. Ρούφον διά του ακολούθου τηλεγραφήματος:

"Εκφράζομεν θερμάς ευχαριστίας και βαθυτάτην συγκίνησίν μας προς τον κ. Δήμαρχον Πατρέων και την αξιότιμον επιτροπήν ανεγέρσεως προτομής αειμνήστου ποιητού πατέρα μας εις γενέτειραν πόλιν Πατρών που τόσον ηγάπησε και ετραγούδησεν. Ατυχώς αδυνατούμεν παραστώμεν αποκαλυπτήρια. Αδελφός μου απουσιάζων εξ Αθηνών, θέλει ιδιαιτέρως λυπηθή. Ολοψύχως ευχαριστούμεν τον κ. δήμαρχον και την πόλιν Πατρών δι’ έξοχον πρωτοβουλίαν, ως και διά την τιμητικήν προς ημάς πρόσκλησιν.

ΝΑΥΣΙΚΑ ΠΑΛΑΜΑ".

Επί τη ευκαιρία των αποκαλυπτηρίων της προτομής του Παλαμά στα Ψηλά Αλώνια, ξαναήρθε στην επιφάνεια το ζήτημα του σπιτιού του ποιητή. Ένα από τα παλιότερα δημοσιεύματα είναι του Σοφοκλή Λ. Κολαΐτη, μετέπειτα διευθυντή του Συνδέσμου Βιομηχανιών Πελοποννήσου & Δυτ. Ελλάδος και Προέδρου του Πολιτιστικού Κέντρου Πατρών. Ο Κολαΐτης σε επιστολή του στην εφημερίδα «Η Βραδυνή» της 1-4-1953, επαναφέρει το αίτημα της πόλης να μετατραπεί το σπίτι του Παλαμά σε Πνευματικό μουσείο, καθώς η χρονιά εκείνη είχε χαρακτηριστεί ως «Παλαμικό Έτος» για τα 10 χρόνια από το θάνατο του ποιητή.

Ο Δ. Συναδινός για το «Έτος Παλαμά» σε ομιλία του στην Πάτρα την 1-3-1959, εισηγήθηκε να γίνει το σπίτι που γεννήθηκε ο ποιητής, «Παλαμαία Στέγη Γραμμάτων». Την υιοθέτησε και ο τότε Δήμαρχος Βασίλειος Ρούφος που υποσχέθηκε ότι θα κάνει ό,τι μπορούσε για να την πραγματοποιήσει.

Την πρόταση αυτή την επανέλαβε ο Συναδινός και κατά την ομιλία του στην Πάτρα την 1-3-1963, στο επίσημο μνημόσυνο που οργάνωσε η Αχαϊκή Εταιρεία Μελετών για τα 20 χρόνια από το θάνατο του ποιητή.

Το 1972, επί δημαρχίας Κωνσταντίνου Γκολφινόπουλου, ανακαινίστηκε η πλατεία Νόρμαν και αποφασίστηκε να μεταφερθεί η προτομή του Παλαμά από το κηπάριο των Υψηλών Αλωνίων στη νέα πλατεία. Τελικά η απόφαση δεν υλοποιήθηκε καθόσον υπήρξαν πολλές αντιδράσεις. Έτσι προχώρησαν στην παραγγελία νέου Ανδριάντα με τον ποιητή καθήμενο.

Η πρωτοβουλία ανέγερσης του γλυπτικού συμπλέγματος του Κωστή Παλαμά ανήκει στην Ιστορική και Εθνολογική Εταιρεία Πελοποννήσου, η οποία συγκέντρωσε το ποσόν των 220.000 δρχ. μετά από έρανο. Το έργο ήταν του γλύπτη Βάσου Φαληρέα και τοποθετήθηκε στις 10-2-1974 στην πλατεία, πρώην Νόρμαν και νυν Κωστή Παλαμά.

Με την πτώση της δικτατορίας ο προαναφερθείς Σοφοκλής Κολαΐτης βρίσκεται διορισμένος Δημοτικός Σύμβουλος Πατρέων. Στις 29 Απριλίου 1975 υποβάλλει πρόταση προς το Δημοτικό Συμβούλιο ώστε να αναληφθεί πρωτοβουλία εκ μέρους του Δήμου για να γίνει η οικία Παλαμά Πνευματικό Μουσείο. Η πρότασή του συζητήθηκε στη συνεδρίαση του Δημοτικού Συμβουλίου στις 23 Μαΐου 1975.

Στα 40 χρόνια από τον θάνατο του Κωστή Παλαμά ένα σημαντικό γεγονός χαροποίησε τους Πατρινούς καθώς με απόφαση της Υπουργού Πολιτισμού Μελίνας Μερκούρη (ΦΕΚ 128/23-3-1983), η οικία Παλαμά χαρακτηρίστηκε «ως ιστορικό διατηρητέο μνημείο που χρειάζεται ειδική κρατική προστασία, γιατί σε αυτό γεννήθηκε ο εθνικός ποιητής Κωστής Παλαμάς, καθώς πρόκειται για αρχιτεκτονικά αξιόλογο διώροφο κτήριο με απλή νεοκλασική μορφή, με ενδιαφέρουσα τοξοστοιχία στο ισόγειο».

Ήταν μια σημαντική εξέλιξη που στην ουσία «έσωσε» οριστικά το ακίνητο από περαιτέρω περιπέτειες, όπως κατεδάφιση και ανύψωση πολυωρόφου κτιρίου, κάτι που συνέβη στα γειτονικά σπίτια.

Ιδιαίτερα πολύπλευρες ήσαν το 1993 οι εκδηλώσεις για τα 50 χρόνια από τον θάνατο του ποιητή καθώς ολόκληρη η Ελλάδα τιμούσε τη μνήμη ενός μεγάλου των Γραμμάτων μας. Πολυσέλιδα αφιερώματα σε εφημερίδες, περιοδικά και ραδιοτηλεοπτικά μέσα, όπως και πλείστες οι ομιλίες με αναλύσεις του έργου και της προσωπικότητάς του.

Ένας από τους πιο ένθερμους αγωνιστές για να αποκτηθεί από τον Δήμο ή από το Δημόσιο η οικία Παλαμά και να γίνει μια Στέγη Γραμμάτων, είναι ο Πρόεδρος της Εταιρείας μας, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, ο οποίος από πολλές θέσεις που είχε, όπως του Δημοτικού και Νομαρχιακού Συμβούλου αλλά και ως Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών, βοήθησε στην επίτευξη του σκοπού.

Ως εκλεγμένος Δημοτικός Σύμβουλος Πατρέων, στις 27-2-1997, κατέθεσε πρόταση στον Πρόεδρο του Δημοτικού Συμβουλίου για αγορά από τον Δήμο του σπιτιού του Κωστή Παλαμά και τη διαμόρφωσή του σε Μουσείο. Το θέμα συζητήθηκε στις 3 Μαρτίου 1997, όπου εισέπραξε ένα γενικόλογο ευχολόγιο από το Δημοτικό Συμβούλιο.

Όμως δεν απογοητεύθηκε και στις 5-9-1997 επ’ ευκαιρία της ανάθεσης στην Ελλάδα της τέλεσης των Ολυμπιακών Αγώνων του 2004, κατέθεσε νέα πρόταση στο Δημοτικό Συμβούλιο. Αλλά η τύχη και της πρότασης αυτής ήταν η ίδια: Ο Δήμος είχε τη διάθεση, αλλά πέταξε την ευθύνη στο Υπουργείο Πολιτισμού για να δώσει τη λύση…

Όλο το επόμενο διάστημα πέρασε με συνεχείς οχλήσεις των αρμοδίων, κυρίως από τη δραστήρια Εταιρεία Λογοτεχνών Ν.Δ. Ελλάδος. Το 2003 γιορτάστηκαν με πολλές εκδηλώσεις τα 60χρονα από το θάνατο του ποιητή. Πλήθος δημοσιευμάτων είδαν το φως από εκλεκτούς ανθρώπους του πνεύματος, πολλοί εκ των οποίων ήταν μέλη της Εταιρείας Λογοτεχνών. Ενδεικτικά αναφέρω την Γωγώ Καραλή, τον Σοφοκλή Κολαΐτη, τον Παύλο Μαρινάκη, τον Άγγελο Λιβαθινό, τον Λεωνίδα Μαργαρίτη, την Σοφία Κλήμη-Παναγιωτοπούλου, τον Δημήτρη Μουσά κ.ά.

Το 2004 ήταν σημαντικό για τη χώρα μας καθώς τη χρονιά εκείνη διεξήχθη η 28^η Ολυμπιάδα της Αθήνας. Το χρήμα έρρεε άφθονο με την κατασκευή πολλών έργων, ιδίως στην Πρωτεύουσα, αλλά και εδώ στην Πάτρα, αφού εγκρίθηκαν οι προτάσεις του Δήμου στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα της Περιφέρειας Δυτικής Ελλάδας, για πολλά έργα, όχι όμως για την αγορά της οικίας Παλαμά που έμεινε στις καλένδες παρά τις κατά καιρούς μεγαλόστομες διακηρύξεις των τοπικών αρχόντων.

Το 2005 ο Λεωνίδας Μαργαρίτης, ως εκλεγμένος Νομαρχιακός Σύμβουλος, κατέθεσε αίτημα προς το Νομαρχιακό Συμβούλιο Αχαΐας για απαλλοτρίωση της οικίας Παλαμά και Δημιουργία Μουσείου ενθυμημάτων. Το αίτημα συζητήθηκε στις 21-3-2005 και ελήφθη η υπ’ αριθμ. 51 απόφαση κατά την οποία το Νομαρχιακό Συμβούλιο ομόφωνα αποφάσισε να ζητήσει από το Υπουργείο Πολιτισμού να αγοράσει την οικία Παλαμά και να την μετατρέψει σε Μουσείο ενθυμημάτων "Κωστή Παλαμά". 

Αλλά και ο τότε Δήμαρχος Πατρέων, ο κ. Ανδρέας Καράβολας, το 2005, ανέλαβε πρωτοβουλία και ζήτησε από το Υπουργείο Πολιτισμού να αποκτηθεί από το Δημόσιο η οικία Παλαμά.

Χρονιά ορόσημο για τη σύγχρονη ιστορία της Πάτρας ήταν το 2006, καθώς η πόλη θα αναδεικνυόταν στο υψηλότερο βάθρο της Ευρώπης ως Πολιτιστική της Πρωτεύουσα. Αλλά και πάλι, η περίφημη αξιοποίηση της οικίας Παλαμά και η μετατροπή της σε Μουσείο Ενθυμημάτων πέρασε σε δεύτερη μοίρα. Το μόνο που έγινε ήταν στα δύο παράθυρα του σπιτιού, η ανάρτηση ενός σεντονιού-αφίσας με την φωτογραφία του Παλαμά συνοδευόμενη με τρία δίστιχα από το ποίημά του «Το σπίτι που γεννήθηκα».

Το 2009 γιορτάστηκε με ιδιαίτερη λαμπρότητα και οι εκδηλώσεις που έγιναν για τον Παλαμά το έτος αυτό ξεχωρίζουν απ’ όλες τις προηγούμενες αλλά και τις επόμενες χρονιές. Οι εκδηλώσεις του έτους αυτού είναι χαρακτηριστικές για το πλήθος, την πρωτοτυπία αλλά και τη σταθερή διεκδίκηση της απόκτησης της οικίας Κ. Παλαμά από το Δημόσιο.

Στα πλαίσια των εκδηλώσεων αυτών σημαντική ήταν η πρωτοβουλία που πήρε ο Πρόεδρος της Εταιρείας Λογοτεχνών, ο κ. Λεωνίδας Μαργαρίτης, για την ευαισθητοποίηση αρχών και πολιτών με τη σύνταξη ενός κειμένου και την συγκέντρωση υπογραφών από εκπροσώπους φορέων και από 3.000 περίπου συμπολίτες μας διαφόρων επαγγελμάτων.

Επίσης, η Εταιρεία Λογοτεχνών εξέδωσε το 2009 δύο (2) πολυσέλιδους τόμους των «Αχαϊκών», τα Νο 14 & 15. Το 14^ο τεύχος των «Αχαϊκών» ήταν αφιερωμένο στον Κωστή Παλαμά και εμπεριέχει το κατασχεμένο από τις Ιταλικές Αρχές Κατοχής, το μοναδικό σωζόμενο 16^ο τεύχος των «Αχαϊκών», του Ιουνίου του 1943.

Στη χώρα μας όμως από τα μέσα του 2009 άρχισαν να φαίνονται τα πρώτα σημάδια της οικονομικής κρίσης που στη συνέχεια θα την οδηγήσει στην αγκαλιά του ΔΝΤ και στα επαίσχυντα μνημόνια. Παρόλα αυτά, συνεχή ήταν και τα αιτήματα των Πατρινών να μετατραπεί η οικία Παλαμά σε Μουσείο, προτείνοντας μάλιστα την αγορά της ακόμα και με τη επιβολή τέλους, αντίστοιχου με εκείνου που υπήρχε για την ανέγερση του νέου Ιερού Ναού του Αγίου Ανδρέα, σε περίπτωση που η Πολιτεία αδυνατούσε να καλύψει το κόστος απαλλοτρίωσης του ακινήτου.

Ο Σύλλογος Πατρινών Καλλιτεχνών Εικαστικών Τεχνών ανέλαβε πρωτοβουλία ώστε οι ιδιοκτήτες του σπιτιού του Παλαμά (που διέμεναν στην Ελβετία) να προχωρήσουν σε ανταλλαγή του ακινήτου τους με άλλο ισοδύναμης αξίας, που θα τους παραχωρείτο από το Δήμο Πατρέων. Αν και στην αρχή αρνήθηκαν, στο τέλος δέχτηκαν αυτή τη λύση καθόσον το κτίριο έχει κηρυχθεί διατηρητέο, γεγονός που δεν άφηνε περιθώρια αξιοποίησής του στους ιδιοκτήτες του. Για το λόγο αυτό ήλθε το θέμα προς συζήτηση στο Δημοτικό Συμβούλιο στις 15-1-2013. Αν και η απόφαση του Δημοτικού Συμβουλίου ήταν ομόφωνη, στην πράξη δεν είχε κάποιο αντίκρισμα, καθώς η γνωστή γραφειοκρατία καλά κρατούσε και κρατεί.

Και ενώ όλα είχαν περιέλθει σε τέλμα, στην «κορύφωση του δράματος», αν θα σωθεί ή όχι το σπίτι του Παλαμά, τη λύση ανέλαβε να δώσει ο «από Μηχανής Θεός», όπως δηλαδή και στην αρχαία ελληνική τραγωδία -απ’ όπου προέρχεται ο όρος- όταν τα προβλήματα οδηγούνταν σε αδιέξοδο, εμφανιζόταν αναπάντεχα στη σκηνή κάποιο θεϊκό πρόσωπο που παρενέβαινε για να δώσει λύση. Έτσι έγινε και στην περίπτωση της οικίας Παλαμά, όπου τη λύση έδωσε ο ομογενής επιχειρηματίας κ. Αθανάσιος Διον. Στεφανόπουλος που εμφανίστηκε από το πουθενά.

Ο Πατρινός Αθανάσιος Στεφανόπουλος που δραστηριοποιείται επαγγελματικά στην Αμερική, αγόρασε τον Νοέμβριο του 2014 την οικία Κωστή Παλαμά και παράλληλα ίδρυσε και την αστική μη κερδοσκοπική εταιρεία «Στέγη Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς» με σκοπό «…τη μελέτη και διάδοση του έργου του ποιητή, την υποστήριξη εκδοτικών και ερευνητικών προγραμμάτων, την ενθάρρυνση και προώθηση νέων ερευνητών και λογοτεχνών με τη διοργάνωση συνεδρίων, σεμιναρίων, μουσικών και θεατρικών παραστάσεων, τη συνεργασία με ιδρύματα και εταιρείες με κοινούς σκοπούς κ.λπ.».

Στις 30 Ιουνίου 2017 στο ανακαινισμένο σπίτι του εθνικού μας ποιητή έγινε η πρώτη εκδήλωση προ των εγκαινίων. Παρουσία του  Μητροπολίτη Πατρών κ. Χρυσοστόμου τελέστηκε ο αγιασμός του κτιρίου και ακολούθησε η παρουσίαση του βιβλίου του Κωστή Παλαμά «Τα Σατιρικά Γυμνάσματα», μια νέα σχολιασμένη έκδοση και σύγχρονη θεώρηση από τον Μιχάλη Μερακλή.

Σημαντική ημέρα για την πόλη της Πάτρας ήταν το Σάββατο 13 Ιανουαρίου 2018. Γιατί τότε έγιναν τα εγκαίνια του ανακαινισμένου σπιτιού παρουσία της Α.Ε. του Προέδρου της Ελληνικής Δημοκρατίας κ. Προκόπη Παυλόπουλου.

Πλέον, η Πάτρα έχει και καμαρώνει έναν νέο Πνευματικό Φάρο που θα προσφέρει πολλά στη διάδοση του έργου του Εθνικού μας Ποιητή Κωστή Παλαμά, ιδίως στη μαθητιώσα νεολαία αλλά και σε ερευνητές και στον απλό κόσμο. Θα δώσει το έναυσμα για στοχασμό και για συγγραφή νέων πονημάτων, αλλά κυρίως το ερέθισμα για να προσεγγίσει κάποιος τους άγνωστους κόσμους της Ποίησης και -που να ξέρουμε- ίσως και να σταθεί η αιτία να ανοίξουν και άλλοι τα φτερά τους και να πλησιάσουν τον ογκόλιθο του πνεύματος, τον ΚΩΣΤΗ ΠΑΛΑΜΑ.

Κλείνοντας, σας γνωρίζω ότι η σημερινή ομιλία είναι μια μικρή περίληψη του υπό έκδοση βιβλίου, προσαρμοσμένη στο λίγο χρόνο που έχουμε στη διάθεσή μας. Σύντομα θα έχετε στα χέρια σας όλα τα στοιχεία, αναλυτικά, όπως παρουσιάζονται μέσα στις 150 σελίδες του βιβλίου "Η ΠΑΤΡΑ ΚΑΙ Ο ΚΩΣΤΗΣ ΠΑΛΑΜΑΣ" που θα εκδοθεί με την ευγενική χορηγία της «Στέγης Γραμμάτων Κωστής Παλαμάς».

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΑΡΝΑΡΟΣ